Η Γερακίνα και ο Πρίγκιπας Νερένιος

Υπόθεση

Στα χρόνια της Τουρκοκρατίας, η άτυχη Νιγρίτα στενάζει κάτω από την κυριαρχία των Οθωμανών και την απειλή των Βουλγάρων. Και σαν τα βάσανα αυτά να μην ήταν ήδη αρκετά, μια κατάρα στερεύει τα χωράφια της από νερό και δείχνει στους κατοίκους το δρόμο της ξενιτιάς. Ο θρύλος λέει πως το νερό τότε μόνο θ' απελευθερωθεί, αν η πιο όμορφη κόρη του χωριού θυσιαστεί. Η δεκαεξάχρονη Γερακίνα Ροκάνη, ωραία σαν την άνοιξη αλλά απογοητευμένη απ' τον πρόωρο θάνατο του πατέρα της, νιώθει μέσα της πως είναι εκείνη που πρέπει να χαθεί για το καλό του τόπου της. Όμως ο έρωτας για έναν νέο, τον Τριαντάφυλλο Γκοστίνο, την ξεγελάει για λίγο και της επιτρέπει να κάνει όνειρα για ένα μέλλον διαφορετικό. Οι αρραβώνες τους γίνονται στα τέλη Ιούλη του 1870. Το χωριό γιορτάζει και περιμένει, ωστόσο η ευτυχία των δύο νέων δεν είναι γραφτό να ολοκληρωθεί. Σε μια στιγμή που η Γερακίνα καθρεφτίζεται στο πηγάδι, το πνεύμα του νερού την τραβάει στην υγρή του αγκαλιά. Τα δάκρυά της τότε γίνονται ποτάμι, που δίνει και πάλι ζωή στην αγαπημένη της πόλη.

Χαρακτηριστικά

Εκδότης: Κόκκινη Κλωστή Δεμένη
Συγγραφέας: Αναστασία Ευσταθίου
Εικονογράφηση: Αναστασία Κασιάδη
ISBN: 978-618-80218-1-5
Έτος 1ης Έκδοσης: 2012
Σελίδες: 63
Τιμή: περίπου 6 ευρώ
Ηλεκτρονική αγορά εδώ ή εδώ
Τάξεις: Στ', Γυμνάσιο
άλλες παρουσιάσεις εδώ κι εδώ

Ευχαριστούμε πολύ τη συγγραφέα για τη δωρεά ενός αντιτύπου στη βιβλιοθήκη της τάξης μας!

Κριτική

Με ευαισθησία, αγάπη για την παράδοση και μια πένα που δεν έχει σε τίποτα να ζηλέψει τις μεγάλες κυρίες της λογοτεχνίας μας, η Αναστασία Ευσταθίου μας μεταφέρει σ' ένα δραματικό ανοιξιάτικο διήγημα τον θρύλο της Γερακίνας από τη Νιγρίτα Σερρών. Ο ρεαλισμός (ημερομηνίες, τοπωνύμια) και ο μύθος (π.χ. ανθρωπομορφισμός) δένονται μαζί με τόση μαεστρία, που είναι δύσκολο ακόμα και σε έμπειρους αναγνώστες να αναγνωρίσουν τις "ραφές". Το κείμενο είναι καλοδουλεμένο, με γραφή απλή και σαφή, ενώ σε πολλά σημεία η έκφραση υιοθετεί λαϊκά στοιχεία που δίνουν έναν διαφορετικό ρυθμό. Η πλοκή δεν χάνει το ενδιαφέρον της σε κανένα σημείο και η ιστορία διαβάζεται πολύ ευχάριστα. Η έκδοση είναι προσεγμένη, με εξώφυλλο από λεπτό χαρτόνι και γυαλιστερές σελίδες. Το βιβλίο χωρίζεται σε 9 κεφάλαια που έχουν έκταση μεταξύ 2 - 12 σελίδων. Η εικονογράφηση περιλαμβάνει δώδεκα ολοσέλιδες μονόχρωμες απεικονίσεις και αρκετά σκίτσα που μπαίνουν εμβόλιμα στο κείμενο, κάνοντας την ανάγνωση πιο ξεκούραστη. Το προτείνουμε ανεπιφύλακτα για μαθητές των μεγάλων τάξεων του δημοτικού και του γυμνασίου.

Καλοδουλεμένο και καλογραμμένο Ενδιαφέρουσα ιστορία Πολλά στοιχεία για τις παραδόσεις των Σερρών Μικρή έκταση κεφαλαίων Ωφέλιμες αξίες

Αξίες - Θέματα

Υπευθυνότητα, Θρύλος, Παράδοση, Ιστορία, Απώλεια, Μαγειρική, Αυτοθυσία, Πατριδογνωσία

Σκηνές που ξεχωρίσαμε

Όταν η γιαγιά της Γερακίνας την παρηγορεί, σταλάζοντας στην ψυχή της το φάρμακο του τραγουδιού (σ.21-22)

Εικονογράφηση

Πλούσια, περιλαμβάνει δώδεκα ολοσέλιδες (έντεκα μονόχρωμες και μια πολύχρωμη) ζωγραφιές και πολλά μικρά σκίτσα εμβόλιμα στο κείμενο, περίπου ένα σε κάθε δεύτερη σελίδα. Οπωσδήποτε καλαίσθητη, αν και όχι πάντα προσεγμένη. Στην εικόνα που ακολουθεί, για παράδειγμα, η Γερακίνα παρουσιάζεται με ξανθά μαλλιά (ενώ το κείμενο τη θέλει μελαχρινή) και ο χώρος καλλωπισμού της πριν το γάμο θυμίζει λιγότερο παραδοσιακή κρεβατοκάμαρα και περισσότερο μπουντρούμι.

Απόσπασμα

Η Γερακίνα

Η Γερακίνα γεννήθηκε στα 1854 στη φτωχική γειτονιά των Τσακαλάδων. Ήταν τότες που οι Τούρκοι κρατούσαν ακόμα στα χέρια τους τα κλειδιά της πόλης. Οι νοτιοελλαδίτες είχαν απελευθερωθεί, οι Μακεδόνες όμως ακόμα πάλευαν να διώξουν το δυνάστη.

Ήταν όμορφη από τα γεννοφάσκια της. Είχε μάτια σαν του γερακιού, κορμί σαν ελαφίνα και μαύρα μαλλιά στο χρώμα του κατραμιού. Το δέρμα της σταρένιο σαν την κόρα του ζυμωτού ψωμιού με μια ελιά στα κόκκινα μάγουλά της.

Το βλέμμα της ακτινοβολούσε σαν το δεκαεξάκτινο αστέρι της Βεργίνας. Σε κάθε ακτίνα και μια αρετή.

Στην πρώτη η καλοσύνη.

Στη δεύτερη ο σεβασμός.

Στην τρίτη η αξιοσύνη.

Στην τέταρτη η υπομονή.

Στην πέμπτη η αγάπη. Και στις υπόλοιπες η παράδοση μαζί με την ιστορία του τόπου της…

Παράδες πολλούς, όλοι το έλεγαν, δεν είχε η οικογένεια Ροκάνη. Σε φτωχογειτονιά μένανε κι άλλο δεν ξέρανε από τη δουλειά και την προκοπή. Ζούσανε με ζηλευτή αξιοπρέπεια. Όλοι είχαν να το λένε για την νοικοκυροσύνη των γυναικών του σπιτιού και τη φιλεργατικότητα του πατέρα.

Η μάνα της Γερακίνας φρόντισε να της μάθει τον αργαλειό και το κέντημα και να μιλά με σεβασμό στους μεγαλύτερους. Από κοντά και η γιαγιά της που συμπλήρωνε με τις γνώσεις της και την αγάπη της το μεγάλωμα της όμορφης κόρης.

Η Γερακίνα ήταν πάντα φροντισμένη και καλοντυμένη. Τα ρούχα της τα ύφαινε στον αργαλειό του σπιτιού παρέα με τη γιαγιά της. Κι είχαν χρώματα και σχέδια πολλά, που τηνέκαναν μοναδική υφάντρα ανάμεσα στις άλλες κοπέλες της πόλης. Τα νήματα που έξαιναν και τα υφάσματα που ύφαιναν, τα μετέφεραν με μεγάλα ψάθινα καλάθια στους βαφειάδες της πόλης να τους βάλουν τα πιο ζωηρά, τα πιο δυνατά χρώματα. Το κόκκινο του κερασιού, το μπλε του ουρανού και το πράσινο του απέραντου κάμπου. Η Γερακίνα συναγωνιζόταν την καλύτερη αρχόντισσα της Μακεδονίας με τον λευκό μαίανδρο να περικυκλώνει το γύρο της φούστας της που έφτανε ως τη μέση της γάμπας και τη μαύρη ποδιά της με το λευκοκεντημένο κορδόνι.

Το βαρύ πανωφόρι της, το σιγκούνι, εκείνο που την προστάτευε από τη βαρυχειμωνιά, ήταν στο χρώμα του κεχριμπαριού και φώτιζε τα μάτια της κάθε φορά που το φορούσε στην εκκλησιά. Ήταν από ύφασμα δαμασκηνό, ειδική παραγγελία της γιαγιάς της απ’ την πόλη της Σαλονίκης. Τα’ άξιζε τα λεφτά του και με το παραπάνω. Το στόλιζε με μεταξωτά κορδόνια που τα έπλεκε στριφογυρίζοντάς τα και πιάνοντάς τα με λεπτή σχεδόν αθέατη κλωστή στις άκρες του πανωφοριού.

Όλοι οι Ιγριτινοί συζητούσαν την ομορφιά και την καλοσύνη της. Κι όσο μεγάλωνε η Γερακίνα στην αγκαλιά των δικών της κι όσο πλούτιζε απ’ την αγάπη τους, τόσο η αρχοντιά της γινόταν θρύλος σ’ όλη την πόλη.

Χελιδονίσματα

Τα παιδιά, σαν τραγουδούσαν τα χελιδονίσματα την Πρώτη Μάρτη στα στενά της πόλης, της αφιέρωναν στίχους. Κι έμοιαζε τότε η Γερακίνα σαν το ομορφότερο λουλούδι που ανθίζει και μαγεύει με την ομορφιά και τα αρώματά του τον κήπο ολάκερο.

Ήρθε, ήρθε χελιδόνα…

θάλασσα επέρασα

και στεριά δεν ξέχασα

κύματα κι αν έσχισα,

έσπειρα, οικονόμησα.

Τ’ αγόρια κρατούσαν τη «χελιδόνα» και καλάντιζαν στις γειτονιές της Ιγρίτας την άνοιξη που ερχόταν. Σιγοψιθύριζε κι αυτή μαζί τους τα λόγια της παράδοσης.

Μάρτη, Μάρτη μου καλέ

και Φλιβάρη φλιβερέ,

τόσους τόπους γύρισες

κι έμαθες τα γράμματα,

γράμματα βασιλικά.

Η «χελιδόνα» δεν ήταν πραγματικό πουλί παρά μια ξύλινη κατασκευή. Ήταν φτιαγμένη από μια οριζόντια τάβλα και στη μέση είχε έναν άξονα που τον γύριζαν τα αγόρια με μια κόκκινη κλωστή. Στην κορυφή του άξονα ήταν τοποθετημένο ένα ξύλινο χελιδόνι, που έτριζε κάθε φορά που του τραβούσαν την κλωστή. Οι δυο άκρες της τάβλας ενώνονταν με μια κυρτή φάσα στολισμένη με χλωρά φύλλα ελιάς.

Όλα τα αγόρια της πόλης που έπαιρναν μέρος στα χελιδονίσματα, κρατούσαν κι από ένα τέτοιο ομοίωμα χελιδονιού. Έκαναν στάση απαραίτητα μπροστά στο σπιτικό της Γερακίνας για να θαυμάσουν την ομορφιά της. Τότε ακόμα και η «χελιδόνα» σαν την έβλεπε, χτυπούσε τα ξύλινα φτερά της και ήταν σα να καλωσόριζε την ίδια την άνοιξη.

Οι γριούλες έσκυβαν από τα παράθυρα να δουν καλύτερα. Και οι πιο ηλικιωμένοι στηρίζονταν στις μαγκούρες τους. Μπορεί να τους έπαιζε παιχνίδι η μοίρα, αλλιώς δεν μπορούσαν να εξηγήσουν πώς έβλεπαν τη «χελιδόνα» να έχει στόμα, να μιλά και να τραγουδά.

Σήκου συ νοικοκυρά,

να μας δώσ’ς τα πέντε αβγά

κράτα συ την όρνιθα,

να γεννά και να κλωσσά

και να σέρνει τα πουλιά.

Η Γερακίνα καθόταν στο σκαμνάκι μαζί με τη γιαγιά και τη μάνα της και απολάμβανε τη γιορτινή ατμόσφαιρα που αγκάλιαζε όλη την πόλη της Ιγρίτας. Ένιωθε να ‘ναι αυτή η χελιδόνα που πετούσε ψηλά πάνω απ’ την πόλη για να φέρει στους Ιγριτινούς την πολυπόθητη άνοιξη και μαζί τη λευτεριά. Οι κάτοικοι της πόλης πολλές φορές έστρεφαν το βλέμμα τους στην παράδοση. Ήταν μεγάλη παρηγοριά για αυτούς, πράγμα που είχε καταλάβει από τα μικράτα της η Γερακίνα.

Τα παιδιά είχαν κρεμάσει στο λαιμό της χελιδόνας μια ασπροκόκκινη κλωστή, το «μαρτιάτικο», όπως αυτή που φοράνε την πρώτη ημέρα του Μάρτη στο χέρι του για να μην τους κάψει ο μαρτιάτικος ήλιος.

«Οπό ‘χει κόρη ακριβή, το Μάρτη ο ήλιος μην την ιδεί», είπαν και οι δυο μαζί, μάνα και γιαγιά. Οι δυο γυναίκες έπιασαν κόκκινο, κατά το έθιμο και γελώντας κοίταξαν με νόημα την όμορφη θυγατέρα του σπιτιού.

Σχόλιο

Η συγγραφέας αναμειγνύει τα ιστορικά στοιχεία και τη λαϊκή παράδοση με τρόπο αρμονικό και μας προσφέρει τελικά μια αφήγηση οικεία, αλλά και ταυτόχρονα άρτια λογοτεχνική. Τα παιδιά μπορούν έτσι να ψυχαγωγηθούν διαβάζοντας την ιστορία και την ίδια στιγμή να ωφεληθούν από τη γλώσσα, τις παρεχόμενες γνώσεις και τις αξίες που προβάλλονται.

Οι γνώσεις που -μεγάλοι και μικροί- κερδίζουμε από την ανάγνωση του παραμυθιού αυτού, αφορούν λίγες πληροφορίες για τη ζωή στην τουρκοκρατούμενη Μακεδονία αλλά κυρίως τις παραδόσεις της περιοχής των Σερρών. Διαβάζουμε λοιπόν για τα κάλαντα του Μάρτη, για τα παραδοσιακά φαγητά και ρούχα (όπως το σιγκούνι στη σ.12), τις ασχολίες των γυναικών, αλλά και για το πώς λειτουργούσαν στα περασμένα χρόνια τα προξενιά. Επίσης, αντιλαμβανόμαστε τη σημασία που είχε το τραγούδι στην καθημερινότητα της εποχής εκείνης, αφού το συναντάμε να συνοδεύει τα διάφορα έθιμα (σ.14) να παρηγορεί (σ.21) να ψυχαγωγεί (σ.33) αλλά και να βοηθάει τον Έρωτα να ρίξει τα βέλη του (σ.26). Στις μέρες μας όλα αυτά -και ακόμα περισσότερα- περνάνε μέσα από καλώδια...

Τέλος, παίρνουμε μια ιδέα για τη νοοτροπία των ανθρώπων στην παλιά ελληνική επαρχία. Υπάρχει και σήμερα άραγε αντίστοιχος σεβασμός στους γηραιότερους; Και πώς θα μας φαινόταν η ιδέα να περιορίσουμε τα "θέλω" μας και να θυσιάσουμε το "εγώ" μας για το κοινό καλό;


Στον θρύλο της Γερακίνας, παρακολουθούμε να συνδυάζονται δύο πανάρχαια κλασικά μοτίβα: εκείνο της απαγωγής της όμορφης κοπέλας από τον άρχοντα του Κάτω Κόσμου (βλ. Άδης - Περσεφόνη) και εκείνο της προσωπικής θυσίας για χάρη της πατρίδας (βλ. Ιφιγένεια εν Αυλίδι). Ίσως μάλιστα μέσα από τέτοιες διηγήσεις και τραγούδια του λαού μας (θυμίζουμε και την περίπτωση του γεφυριού της Άρτας), να επιβιώνουν μέχρι σήμερα ορισμένες πρωτόγονες παραδόσεις ανθρωποθυσιών προς τις χθόνιες θεότητες, τον καιρό που στα πράγματα ήταν ακόμα ο Κρόνος.

Η σύνδεση με τον αρχαίο κόσμο δεν περιορίζεται βέβαια στα μοτίβα, καθώς μέσα στο κείμενο συναντάμε -άλλοτε περισσότερο και άλλοτε λιγότερο επιτυχημένες- αναφορές στο αστέρι της Μακεδονίας (βλ. απόσπασμα) τη μορφή του Μ. Αλεξάνδρου, τη θεά Ίριδα, κ.ά.

Χρήση στην τάξη

Το τραγούδι της Γερακίνας, παρά τη λυπητερή ιστορία που κρύβεται πίσω του, είναι πάντα διασκεδαστικό για τα παιδιά, (ίσως λόγω του αμφίδρομου ντρουγκου ντρουγκου ντρουμ), οπότε με χαρά μπορούμε να το πούμε ή να το χορέψουμε (ανάλογα με τα ταλέντα των μαθητών μας) στην τάξη, ακολουθώντας κάποια εκτέλεση (π.χ. με την Καραθανάση ή τον Τσιτσάνη). Θα μπορούσαμε επίσης να ακούσουμε τα χελιδονίσματα, που δυστυχώς εδώ στην Αθήνα μας είναι άγνωστα (έχουμε βέβαια τα κορναρίσματα). Για την ιστορία, να αναφέρουμε ότι πρόκειται για έθιμο πανάρχαιο, γνωστό ως χελιδονισμός: τα παιδιά στην αρχαία Ρόδο προϋπαντούσαν την άνοιξη ψάλλοντας από πόρτα σε πόρτα· στα χέρια τους κρατούσαν στεφάνια με ομοιώματα χελιδονιών. Όπως διαβάζουμε (Γεώργιος Αικατερινίδης, «Το παιδί σε εθιμικούς αγερμούς και ευετηρικά δρώμενα», στο Λαϊκή Παράδοση και Παιδί επιμ. Β.Δ. Αναγνωστόπουλος) το αναφέρει αρχικά ο Αθήναιος τον 2ο μ.Χ. αιώνα, ενώ μαθαίνουμε για τη συνέχισή του στους βυζαντινούς χρόνους από τον Ιωάννη Χρυσόστομο (4ος αι.) και τον μητροπολίτη Θεσσαλονίκης Ευστάθιο (12ος αι.). Σχετικό κείμενο υπάρχει και στο ανθολόγιο λογοτεχνικών κειμένων της Α' και Β' τάξης (σελ. 141).

Στα εικαστικά, μπορούμε να καταπιαστούμε με την κατασκευή Μάρτη για να στολίσουμε τα χέρια των παιδιών (τα δικά μας τον έχουν ήδη φορέσει μια και η ανάρτηση καθυστέρησε μια εβδομάδα), να φτιάξουμε την παραδοσιακή χελιδόνα που αναφέρεται στο κείμενο... ή απλώς μερικά χελιδονάκια από χαρτόνι για να καλοσωρίσουμε την άνοιξη και να στολίσουμε την τάξη.

Στα πλαίσια του μαθήματος της Γεωγραφίας, το βιβλίο μας δίνει πληροφορίες για τοπωνύμια και ιστορικά πρόσωπα (π.χ. καπετάν Γκιόργκας σ.59) της Νιγρίτας. Αφού εντοπίσουμε τη Μακεδονική πόλη στον χάρτη (και στο διαδίκτυο), μια ομάδα μαθητών μπορεί να αναλάβει να μας παρουσιάσει πληροφορίες που συγκέντρωσε γι' αυτή. Αν μάλιστα καταφέρουμε να προμηθευτούμε ακανέδες (σε καταστήματα στο Σύνταγμα υπάρχουν παραδοσιακά προϊόντα απ' όλη την Ελλάδα) μπορούμε να κεράσουμε τους μαθητές μας, ώστε να συνδέσουν τη γλυκιά τους γεύση με το όνομα της πόλης για πάντα.

Η ιστορία της Γερακίνας μας προσφέρει εκτός των άλλων και μια καλή αφορμή να μιλήσουμε για τον κύκλο του νερού στο μάθημα της Φυσικής. Μήπως έξω από τον μύθο ο πρίγκιπας Νερένιος, δηλαδή ο υδροφόρος ορίζοντας, δεν είναι τελικά τόσο κακός; Και μήπως πρέπει "εμείς οι από πάνω" να τον προσέχουμε λίγο περισσότερο και να μην τον ρυπαίνουμε / μολύνουμε με τα σκουπίδια μας;

Τα σχολεία που είχαν την τύχη να δουλέψουν με την ίδια τη συγγραφέα, κέρδισαν βέβαια ακόμα περισσότερα. Από τις συλλογικές τους δράσεις, γεννήθηκε τελικά μια ολόκληρη Διαδραστική Γερακίνα!

Η ιστορία της Γερακίνας όπως την κατέγραψαν σε στίχους οι μαθητές του 2ου Δημ. Σχ. Νιγρίτας
και την τραγούδησαν οι μαθητές του 2ου Δημ. Σχ. Ακράτας, πάνω στη μελωδία του Ερωτόκριτου

Η Γερακίνα και ο Πρίγκιπας Νερένιος