Ιστορία για ένα μικρό μαμούθ

Υπόθεση

Κάπου στο 9.000 π.Χ., σε μια πεδιάδα που σήμερα έχει καλυφθεί από τη Βόρεια Θάλασσα, ζει ο Τότο με την οικογένειά του και την υπόλοιπη φυλή. Οι καλύβες τους είναι φτιαγμένες από οστά μαμούθ, που οι άνθρωποι της εποχής τα κυνηγούν ανελέητα: γι' αυτούς κάθε ένα από αυτά τα τεράστια ζώα σημαίνει τροφή, ρούχα, ζεστασιά... Όμως ο Τότο δεν βλέπει έτσι το μικρό του μαμούθ. Από τότε που κατάφερε να το σώσει από έναν βάλτο, έχουν γίνει φίλοι. Μαζί περνούν πολλές περιπέτειες, βοηθούν τους μεγάλους της φυλής και ανακαλύπτουν νέους κόσμους, με πρώτον αυτόν της φιλίας. Είναι άραγε εύκολο να κρατήσει μια τέτοια σχέση ανάμεσα σ' ένα προϊστορικό ζώο και ένα παιδί των σπηλαίων;

Χαρακτηριστικά
Εκδότης: Πατάκης
Συγγραφέας: Μιχάλης Δερμιτζάκης, Paul Sondaar
Εικονογράφηση: Δημήτρης Φουσέκης
ISBN: 978-960-16-3602-3
Έτος 1ης Έκδοσης: 2012
Σελίδες: 68
Τιμή: περίπου 14 ευρώ
Ηλεκτρονική αγορά εδώ
Τάξεις: Γ', Δ', Ε'

Κριτική

Συμπαθητικό διήγημα (προ)ιστορικής μυθοπλασίας που μας μιλάει για την φιλία ανάμεσα σε ανθρώπους και ζώα. Από λογοτεχνικής άποψης το κείμενο μπορεί να μη συναρπάζει, είναι όμως γραμμένο απλά και κατανοητά, και παρέχει με ευχάριστο τρόπο πολλές πληροφορίες για την ζωή στην εποχή των σπηλαίων. Παρά τις περίπου 6000 λέξεις της, η ιστορία δεν χωρίζεται σε κεφάλαια, χάρη όμως στο σωστό στήσιμο και την ενδιαφέρουσα πλοκή, διαβάζεται ξεκούραστα. Η έκδοση είναι πολύ προσεγμένη: με σκληρό εξώφυλλο, πλούσια εικονογράφηση (απέναντι από κάθε σελίδα κειμένου υπάρχει μια ζωγραφιά) και ένα παράρτημα - γλωσσάρι που δυστυχώς χρησιμοποιεί επιστημονική γλώσσα, οπότε οι μικροί μας φίλοι ίσως χρειαστούν βοήθεια για να κατανοήσουν τα όσα περιέχει. Προτείνουμε το βιβλίο στις μεσαίες και τις μεγαλύτερες τάξεις του Δημοτικού, ενώ οι φίλοι της προϊστορίας και του περιβάλλοντος θα το απολαύσουν ιδιαίτερα.

Πολύ συμπαθητική ιστορία Πληροφορίες για την εποχή των παγετώνων Προσεγμένη έκδοση

Αξίες - Θέματα
Φιλία, Ζωοφιλία, Προϊστορία, Περιβάλλον, Οικογένεια, Περιπέτεια, Μύθος

Σκηνές που ξεχωρίσαμε
Τις εξερευνήσεις του Τότο πάνω στην πλάτη του φίλου του μαμούθ, αλλά και την αρχική συμπεριφορά των κατοίκων των σπηλαίων προς το πρόσωπό του, που το θεωρούν ιερό!

Εικονογράφηση

Πανταχού παρούσα, πολύχρωμη, λιτή αλλά και κάπως στατική· ίσως εσκεμμένα, ώστε να αποδώσει το στυλ των βραχογραφιών της εποχής.

Απόσπασμα
Ελάτε να ταξιδέψουμε χιλιάδες χρόνια πριν, στην Εποχή των Παγετώνων, τότε που η Βόρεια Θάλασσα ήταν τούνδρα όπως είναι σήμερα η Σιβηρία.

Στην τούνδρα το έδαφος ήταν μόνιμα παγωμένο και μόνο το καλοκαίρι έλιωνε ο πάγος σε μερικά σημεία κι άφηνε να φυτρώσουν χόρτα, βότανα και μικροί θάμνοι, ενώ αλλού σχηματίζονταν βάλτοι και κάμποι με άμμο.

Κοντά σ’ έναν βάλτο της βόρειας Ευρώπης, πριν από περίπου 11.000 χρόνια, μια φυλή νομάδων κυνηγών είχε χτίσει οχτώ καλύβες με οστά από μαμούθ. Οι καλύβες ήταν καλυμμένες με κλαδιά, δέρματα, χορτάρι και στεγνή λάσπη, προσφέροντας έτσι στους κυνηγούς και στις οικογένειές τους προστασία από τους χιονιάδες και το κρύο που θα έρχονταν σύντομα.

Εκεί ζούσε και ο Τότο, ο νεαρός ήρωας της ιστορίας μας.

Στον καταυλισμό των κυνηγών ζούσαν κι άλλα παιδιά, μόνο που ήταν πιο μικρά ή πιο μεγάλα κι έτσι ο ήρωάς μας έμενε συχνά μόνος. Του άρεσε, όμως, να περιπλανιέται μέσα στην τούνδρα και να παρατηρεί τις αγέλες από μαμούθ, βίσονες και ταράνδους που περνούσαν από μακριά. Με τον καιρό, είχε μάθει κιόλας να ξεχωρίζει και τους ήχους που έβγαζαν τα ζώα. Τις νύχτες, πάλι άκουγε τα ουρλιαχτά των λύκων και ένιωθε ευτυχισμένος που βρισκόταν ασφαλής μέσα στην καλύβα του.

Η ιστορία μας ξεκινά με το τέλος των ζεστών ημερών του χρόνου. Ο Τότο καθόταν στην άκρη του βάλτου και παρακολουθούσε ένα σμήνος από πάπιες. Ξαφνικά, το έδαφος από κάτω του άρχισε να τραντάζεται κι ένας δυνατός θόρυβος σαν από τρομπέτα έσκισε τον αέρα.  Κοίταξε πίσω και είδε μια αγέλη μαμούθ να έρχεται καταπάνω του. Αμέσως σηκώθηκε κι άρχισε να τρέχει με όλες του τις δυνάμεις προς την αντίθετη κατεύθυνση.

Γρήγορα, όμως, διαπίστωσε ότι η αγέλη δεν τον ακολουθούσε. Σταμάτησε και κοίταξε γύρω του. Σε μικρή απόσταση από το μέρος όπου βρισκόταν, είδε κάποιους άντρες από τον καταυλισμό (ανάμεσά τους και τον πατέρα του) να οδηγούν με τα ακόντιά τους από οστά μαμούθ και με πέτρες την αγέλη μέσα στο βάλτο.

Το μαμούθ που βρισκόταν μπροστά – το μεγαλύτερο απ’ όλα- σταμάτησε και έκανε να γυρίσει πίσω. Ένα ακόντιο, όμως, το χτύπησε κοντά στο αριστερό του μάτι. Τότε εκείνο, ουρλιάζοντας από τον πόνο, σήκωσε τα μπροστινά του πόδια και όρμησε στον βάλτο. Δύο μαμούθ ακόμα το ακολούθησαν.

Ο Τότο είδε τα τρία ζώα να βουλιάζουν αργά. Τα υπόλοιπα σταμάτησαν, γύρισαν πίσω κι άρχισαν να τρέχουν προς το μέρος όπου βρίσκονταν οι κυνηγοί. Ένα μεγάλο μαμούθ με σπασμένο χαυλιόδοντα ανέλαβε την αρχηγία. Αψηφώντας τις πέτρες και τα ακόντια που εκτόξευαν οι κυνηγοί, οδηγούσε την αγέλη καταπάνω τους.

Γρήγορα οι κυνηγοί σκόρπισαν και τα μαμούθ εξαφανίστηκαν μέσα στην τούνδρα. Έμειναν πίσω όμως τα τρία ζώα, που είχαν μισοβουλιάξει στον βάλτο και ήταν πια εύκολη λεία για τους κυνηγούς, οι οποίοι γνώριζαν καλά τον βάλτο και ήξεραν πώς να τα πλησιάσουν και να τα σκοτώσουν χωρίς να βυθιστούν.

Ο Τότο είχε πάρει το δρόμο για τον καταυλισμό, όταν πρόσεξε κοντά στον βάλτο ένα μικρό μαμούθ που έμοιαζε να έχει ξεχαστεί πίσω μέσα στη φασαρία. Έκανε να το πλησιάσει αλλά το μικρό ζώο φοβήθηκε κι έτρεξε προς τον βάλτο. Πολύ γρήγορα άρχισε να βουλιάζει. Το φτωχό ζώο έκανε τα πάντα για να βγει από τη λάσπη, αλλά το μόνο που κατάφερνε ήταν να βουλιάζει όλο και περισσότερο. Ο Τότο στενοχωρήθηκε αλλά ήξερε ότι δεν μπορούσε να κάνει τίποτα για να το βοηθήσει. Επιπλέον, είχε αρχίσει να νυχτώνει κι έπρεπε να γυρίσει το γρηγορότερο δυνατό στις καλύβες.

Εκείνο το βράδυ ο Τότο δεν μπορούσε να κοιμηθεί. Σκεφτόταν συνεχώς το μικρό μαμούθ κι υποσχέθηκε στον εαυτό του πως, μόλις ξημέρωνε, θα πήγαινε να το βοηθήσει.

Την επόμενη μέρα, ο άντρες έφυγαν από το πρωί για να μεταφέρουν στον καταυλισμό τα κομμάτια από το κρέας των μαμούθ που είχαν σκοτώσει. Ο Τότο τους ακολούθησε μέχρι ένα σημείο, κι έπειτα πήγε στο μικρό μαμούθ, που βρισκόταν ακόμα μέσα στη λάσπη βυθισμένο μέχρι την κοιλιά.

«Μάλλον θα πεινάει» σκέφτηκε ο Τότο και, αφού μάζεψε μερικά χόρτα και βρύα, πλησίασε προσεκτικά και τα έβαλε μπροστά του. Έπειτα απομακρύνθηκε κι είδε το μαμούθ να τα μυρίζει και να τα τρώει με όρεξη. Έτσι, ο Τότο συνέχισε να μαζεύει βρύα και χόρτα μέχρι που σκοτείνιασε.

Όταν έφτασε στον καταυλισμό, η μητέρα του κι οι άλλες γυναίκες της φυλής τον περίμεναν ανήσυχες. Ο Τότο, όμως, δε θέλησε να αποκαλύψει το μυστικό του.

«Ε, να… Τριγύριζα εδώ κι εκεί» δικαιολογήθηκε. «Κι άλλωστε, φοράω και το φυλαχτό» είπε κι έδειξε το όστρακο που κρεμόταν στον λαιμό του «που με προστατεύει απ’ όλους τους κινδύνους». Κι έπειτα, έπεσε για ύπνο.

Το βράδυ ο Τότο κοιμήθηκε ανήσυχα. Έψαχνε να βρει έναν τρόπο να βγάλει το μαμούθ από τον βάλτο αλλά καταλάβαινε ότι δεν μπορούσε να το κάνει μόνος του. Είχε αποφασίσει, λοιπόν, να ζητήσει τη βοήθεια των αντρών της φυλής του, όταν ξαφνικά ακούστηκε μια φωνή:

«Μια αγέλη μαμούθ!»

Οι άντρες πήραν τα ακόντιά τους κι έτρεξαν προς την αγέλη. Στην αρχή τους φάνηκε ότι θα οδηγούσαν εύκολα τα μαμούθ στον βάλτο, αλλά το μεγαλύτερο από αυτά (ο Τότο πρόσεξε ότι ήταν το μαμούθ με τον σπασμένο χαυλιόδοντα) γύρισε ξαφνικά πίσω και άρχισε να τρέχει προς το μέρος τους. Με τους χαυλιόδοντές του άρπαξε έναν κυνηγό και τον πέταξε ψηλά στον αέρα. Στη συνέχεια, όλη η αγέλη ακολούθησε τον αρχηγό της και κατευθύνθηκε με ορμή προς τις καλύβες.

Οι γυναίκες και τα παιδιά έτρεξαν όσο πιο μακριά μπορούσαν και, από ασφαλή απόσταση πια, έβλεπαν τις καλύβες τους να καταστρέφονται. Όταν ο κίνδυνος είχε περάσει, επέστρεψαν . Εκτός από μία καλύβα, όλες οι άλλες είχαν ποδοπατηθεί.

«Τι θα κάνουμε τώρα;» φώναζαν γεμάτοι απελπισία. «Όπου να ‘ναι αρχίζουν τα κρύα και δεν προλαβαίνουμε να ξαναχτίσουμε τις καλύβες μας. Πρέπει να φύγουμε γι’ άλλο τόπο, πιο ζεστό!»

Ο γηραιότερος της φυλής είπε:

«Ας κινηθούμε νότια, κατά μήκος του μεγάλου ποταμού. Υπάρχουν σπηλιές εκεί, όπου θα βρούμε καταφύγιο.»

«Ας φύγουμε αμέσως, τότε» είπε μια γυναίκα. «Τα κρύα πλησιάζουν, κι αν καθυστερήσουμε δε θα μπορέσουμε να κάνουμε το ταξίδι!»

Ολοένα και περισσότερα ευρήματα μας οδηγούν στην υπόθεση ότι
οι άνθρωποι της παλαιολιθικής εποχής χρησιμοποιούσαν σκύλους στο κυνήγι -
Στη φωτογραφία κρανίο σκύλου με κόκαλο μαμούθ στο στόμα (Τσεχία -27.000 π.Χ.)

Σχόλιο

Παρότι η γραφή του απευθύνεται περισσότερο σε μικρότερα παιδιά, ο συγγραφέας καταφέρνει να μας μεταφέρει την εποχή με επιτυχία και σχετικό ρεαλισμό. Μαθαίνουμε έτσι για τον τρόπο που ήταν οργανωμένες οι κοινωνίες των προϊστορικών ανθρώπων και για τις σχέσεις που αναπτύσσονταν ανάμεσά τους, για τους κινδύνους που διέτρεχαν αλλά και για τις δραστηριότητές τους: πώς κυνηγούσαν, πώς κατασκεύαζαν τα χρώματά τους και ζωγράφιζαν τις σπηλαιογραφίες, κ.ά. Πέρα από τις γνώσεις, βάρος δίνεται και στις αξίες, αφού οι μικροί αναγνώστες έχουν τη δυνατότητα μέσα από το διήγημα να εκτιμήσουν τη χαρά της φιλίας και τα καλά που αυτή μπορεί να προσφέρει. Σημαντικό ίσως είναι επίσης, το ότι σε καμία φάση της αφήγησης δεν φαίνεται το μικρό μαμούθ να υποχρεώνεται από τον Τότο να μείνει κοντά του. Αφήνεται διαρκώς ελεύθερο να αποφασίζει για την τύχη του, κάτι που άλλωστε του επιτρέπει στο τέλος να επιστρέψει στην οικογένειά του. Αναρωτιέμαι τι θα γινόταν σήμερα αν αφήναμε τα κατοικίδιά μας ελεύθερα να αποφασίσουν για το πού και με ποιους θα ζουν.

Στους Ερευνητές (Καθημερινή 15.02.2014), ο καθηγητής κ. Δερμιτζάκης δίνει συνέντευξη στην Εύη Τσιτιρίδου και μιλάει για τα κίνητρα που τον ώθησαν να ασχοληθεί με την επιστήμη, αλλά και για το πώς εμπνεύστηκε να γράψει το συγκεκριμένο βιβλίο. Όσοι λοιπόν ενδιαφέρεστε να μάθετε για μια χαριτωμένη οικογένεια Παραδολιχοπιθήκων που βρέθηκε στη Λέσβο, για τους νάνους ιπποπόταμους από το Λασίθι ή για τα μαμούθ της Χίου, αναζητήστε το τεύχος (εικόνα κάτω αριστερά) ή επισκεφθείτε το Μουσείο Παλαιοντολογίας και Γεωλογίας στην Πανεπιστημιούπολη. Στην εικόνα κάτω δεξιά ένας χάρτης με τις θέσεις εξαφανισμένων ζώων της Μεσογείου. Ένα πολύ πρόσφατο άρθρο θεωρεί τους ανθρώπους ως κύριο λόγο εξαφάνισης των μαμούθ και της μεγάλης πανίδας της εποχής. Δεν ξέρω αν συμφωνείτε με τη θέση αυτή, πάντως το τελευταίο μαμούθ που πέρασε από ανάρτηση στο ιστολόγιό μας, δεν πρόλαβε να βγει στη σύνταξη...

Εξαφανισμένα ζώα των νησιών της Μεσογείου (Πηγή)

Χρήση στην τάξη

Στην τάξη, εκτός των τοιχογραφιών, βραχογραφιών, παλαμογραφιών κτλ. που μας απασχόλησαν σε άλλες προϊστορικές περιπέτειες (βλ. λίστα εδώ) μπορούμε να δοκιμάσουμε να κατασκευάσουμε ένα φυλαχτό/περιδέραιο/χαϊμαλί, όπως αυτό που αναφέρει στο απόσπασμα ο Τότο, ή σαν εκείνα που η εικονογράφηση βάζει στο λαιμό των ανθρώπων της φυλής. Πριν ξεκινήσουμε ή και την ώρα της κατασκευής, θα μπορούσαμε να συζητήσουμε με τους μαθητές μας για την μαγική αξία που πιθανόν να έδιναν σε τέτοια στολίδια οι παλαιότεροι άνθρωποι, και να πούμε δυο λόγια για την ιστορία τους. Στη συνέχεια, χρησιμοποιώντας σχοινί, χάντρες, ματάκια, κοχύλια, μικρές ζωγραφιστές πέτρες, πεπιεσμένο χαρτί ή άλλα υλικά που έχουν φέρει τα παιδιά από το σπίτι, κάθε ομάδα μπορεί να δημιουργήσει το δικό της φυλαχτό - σύμβολο.


Πέρα από τις κατασκευές, πολύ πιθανόν να ήταν διασκεδαστικό και ενδιαφέρον να αποδώσουμε με παντομίμα την αλλαγή της συμπεριφοράς των ανθρώπων από τις γειτονικές σπηλιές, όταν το "ιερό μαμούθ" χάνεται. Οι μαθητές που αναπαριστούν την οικογένεια του Τότο, μπορούν να δείξουν την αρχική τους έκπληξη και τη χαρά γι' αυτό που συμβαίνει· οι επισκέπτες, έπειτα από το αρχικό δέος και την δουλοπρέπεια, θα πρέπει να αποκαλύψουν το πραγματικό, επιφυλακτικό ή και εχθρικό τους πρόσωπο. Υπάρχουν άραγε και στον χώρο μας άνθρωποι που τους φερόμαστε φιλικά και τους προσφέρουμε δώρα και επαίνους από φόβο;

Τέλος, ας μην ξεχάσουμε ότι το βιβλίο μας δίνει μια πολύ καλή αφορμή να ασχοληθούμε με τα ίδια τα μαμούθ! Λίγα πράγματα για την ιστορία τους μπορούμε να διαβάσουμε εδώ, ενώ με τους μικρότερους μαθητές μπορούμε να τα χρωματίσουμε (π.χ. εδώ εδώ κι εδώ), να πλάσουμε προϊστορικά ζωάκια από πηλό, πλαστελίνη ή χαρτί και να τα ντύσουμε με μαλλί. Μήπως όμως θα μπορούσαμε να βάλουμε και τα μολύβια μας να δουλέψουν; Πολλοί συγγραφείς (ο Ροντάρι εξαιρείται) το αποδοκιμάζουν ως δραστηριότητα, αλλά μήπως θα είχε ενδιαφέρον να σκεφτούμε ένα διαφορετικό τέλος στην ιστορία του Τότο; Τι θα γινόταν αν η αγέλη με τα μαμούθ δεν περνούσε κοντά από τον καταυλισμό; Μπορούμε άραγε να επινοήσουμε δικές μας ιστορίες με παιδιά και μαμούθ από τον καιρό των σπηλαίων;

η Ευρώπη την εποχή του διηγήματος (πηγή) και περιοχές του κόσμου όπου ζούσαν μαμούθ (Πηγή NatGeo)

Με αφορμή την παρουσίαση του βιβλίου, προστέθηκαν δύο νέοι πίνακες στη Γραμμή του χρόνου που μπορείτε να βρείτε εδώ. Τυχόν παρατηρήσεις και διορθώσεις, ευπρόσδεκτες. Αποφασίστηκε η Παλαιολιθική εποχή στο σχεδιάγραμμα να ξεκινάει από το 3.400.000 π.Χ., καθώς πρόσφατα επαναπροσδιορίστηκε η πρώτη χρήση λίθου από τους αυστραλοπιθήκους (βλ. άρθρο του NatGeo και του ινστιτούτου Max Planck).

Ιστορία για ένα μικρό μαμούθ