Στα Μυστικά του Βάλτου

Υπόθεση

Στην τουρκοκρατούμενη Μακεδονία των αρχών του 20ού αιώνα (Οκτώβριος 1906 - Ιούνιος 1907), παρακολουθούμε τη ζωή και τις περιπέτειες των ανταρτών μέσα και γύρω από τον βάλτο της λίμνης των Γιαννιτσών. Εκεί, Έλληνες και Βούλγαροι πολεμούν ανελέητα για το ποιος από τους δύο θα επικρατήσει στην περιοχή, κάτω από τη μύτη των οθωμανικών στρατευμάτων που κάνουν τα στραβά μάτια. Κεντρικοί ήρωες της ιστορίας είναι ο Αποστόλης και ο μικρός του φίλος Γιοβάν, δυο ορφανά παιδιά που υπηρετούν ως οδηγοί στο πλευρό του καπετάν Άγρα και των συντρόφων του, μυώντας μας στα σκοτεινά μυστικά του Βάλτου.

Χαρακτηριστικά
Εκδότης: Εστία
Συγγραφέας: Πηνελόπη Δέλτα
Εικονογράφηση: Δ.Α. Μπισκίνη
ISBN: 960-05-0343-5
Έτος 1ης Έκδοσης: 1937
Σελίδες:640
Τιμή: περίπου 11 ευρώ
Ηλεκτρονική αγορά εδώ  ή εδώ
Δωρεάν ηλεκτρονική ανάγνωση εδώ ή εδώ
Άλλη ανάλυση εδώ 
Τάξεις: Στ', Γυμνάσιο

Κριτική

Από τα κλασικότερα αναγνώσματα των παλαιοτέρων γενεών, ένα ιστορικό μυθιστόρημα αφιερωμένο στον Μακεδονικό Αγώνα από την οπτική των Ελλήνων. Η γραφή της Δέλτα είναι υποδειγματική και καταφέρνει με μαεστρία να συνδυάσει ιστορικά στοιχεία και μύθο σε ένα κείμενο πολυπρόσωπο και πολυσέλιδο, σχεδόν αχανές, που ωστόσο διατηρεί τη συνοχή του και το ενδιαφέρον μας. Η ρεαλιστική απόδοση των χαρακτήρων, η αξιοποίηση των πηγών, η εξέλιξη της πλοκής, η ζωντάνια του λόγου (που κάποιες φορές γίνεται επικός αλλά όχι πομπώδης), οι μνημειώδεις περιγραφές, κάνουν ένα βιβλίο που μοιάζει τεράστιο, να διαβάζεται ευχάριστα και γρήγορα. Το έργο χωρίζεται σε 33 κεφάλαια που έχουν τίτλους κάπως λακωνικούς. Η ασπρόμαυρη εικονογράφηση εκτός από περιορισμένη (ούτε 20 εικόνες συνολικά) είναι κάποιες φορές τοποθετημένη ατυχώς, αποκαλύπτοντάς μας σκηνές που θα εκτυλιχθούν πολύ αργότερα (στη σελ.513 απεικονίζεται περιστατικό που περιγράφεται 80 σελίδες μετά). Τέλος, όσο περίεργο κι αν ακούγεται μετά από 70 χρόνια κυκλοφορίας και 14 μονοτονικές εκδόσεις, στο βιβλίο (εκδ. 2003) συναντήσαμε και κάποια τυπογραφικά λάθη (Ελάδα σ.98 Ηλέκτα σ.111., η πάλι σ.346, κ.ά.)

Μια νέα εμπλουτισμένη έκδοση (με βιογραφικά στοιχεία για τη ζωή και το έργο της Π.Σ.Δέλτα) από το Μεταίχμιο κυκλοφόρησε πρόσφατα. Η παρούσα ανάρτηση βασίστηκε στην κλασική έκδοση της Εστίας, εκείνη δηλαδή που συναντάμε στις περισσότερες σχολικές βιβλιοθήκες. Σε αυτήν, η επιμέλεια φροντίζει μόνο για τα εντελώς βασικά, παρέχοντας όμως και δύο βοηθητικούς χάρτες χάρη στους οποίους καταφέρνουμε να προσανατολιστούμε, ειδικά όταν λίγο πριν την εκατοστή σελίδα οι καλύβες στο βάλτο αρχίζουν να φυτρώνουν παντού και να μας μπερδεύουν (Κούγκα, Ζερβοχώρι, Αγ. Μαρίνα, Πρίσνα, Τσέκρι, κλπ.).

Το βιβλίο είναι ογκώδες, πυκνογραμμένο και χωρίς πολλές βοήθειες για τους νεαρότερους, γι΄αυτό προτείνεται μόνο σε ώριμους αναγνώστες, ηλικιακά σε μαθητές της Στ' Δημοτικού ή τάξεων του Γυμνασίου. Από την άλλη, το περιεχόμενο μπορεί να συναρπάσει εύκολα, ειδικά τα αγόρια: μάχες, μυστήρια, κατάσκοποι, παιδιά σε ειδικές αποστολές, προδοσίες, συνθηματικά, αποδράσεις, σμίξιμο χαμένων οικογενειών... για όσους δυσκολεύονται να το παρακολουθήσουν από την αρχή επειδή αγνοούν το ιστορικό πλαίσιο, στο ξεκίνημα του Γ' κεφαλαίου υπάρχει μια βοηθητική ανάλυση της κατάστασης. Θα το χαρούν επίσης όσοι έχουν ήδη διαβάσει τον Μάγκα από την ίδια συγγραφέα. Και αυτό γιατί οι κεντρικοί ήρωές του εισάγονται μαζί με το φοξ τεριέ - πρωταγωνιστή στη μέση του βιβλίου (σελ. 304) προσφέροντας ανανέωση σε πρόσωπα και πλοκή.

Ο καπετάν Άγρας (όρθιος στο κέντρο) με το σώμα του

Το μυθιστόρημα εκδίδεται σε περίοδο έξαρσης των πνευμάτων και γενικότερου αναβρασμού, λίγα χρόνια πριν ξεσπάσει ο Β' Παγκόσμιος Πόλεμος. Υπό αυτή την οπτική, ίσως μπορούμε να δικαιολογήσουμε ορισμένα σημεία που στις μέρες μας μοιάζουν προβληματικά.

Καταρχάς, τις σκηνές βίας που είναι αρκετές και κάποιες φορές υπέρ το δέον γλαφυρές: άφθονοι σκοτωμοί, σφαγές (Τεχοβίτες σ.277) βασανιστήρια (Μπουμπάρας σ.62), εκτελέσεις (δασκάλα Χατζηγεωργίου σ.364), πτώματα (σ.445), αυτοκτονίες (Γρέγος σ.494) ακόμα και απεικόνιση απαγχονισμού (!) (στη σ.513, Άγρας και Μίγγας στα κλαδιά μιας καρυδιάς). Και θα μου επιτρέψετε να μη δεχτώ το επιχείρημα ότι σήμερα όλοι οι 10χρονοι μαθητές έχουν δει ταινίες σαν το Rambo και έχουν παίξει αντίστοιχης βίας ηλεκτρονικά παιχνίδια. Στα παιδικά βιβλία τουλάχιστον, θεωρώ πως η αφήγηση των όποιων συμβάντων καλό είναι να γίνεται με χρήση ήπιων εκφράσεων που δεν επιτρέπουν τη δημιουργία τραυματικών εικόνων.

Επίσης, κάποιες θέσεις που προβάλλονται στο κείμενο, ξεφεύγουν από τα όρια του πατριωτισμού αφού χαρακτηρίζουν γειτονικούς λαούς με τρόπο προσβλητικό. Σε μια εποχή σαν τη δική μας, όπου υποθετικά η μισαλλοδοξία δεν έχει θέση, γενικευτικές κρίσεις του τύπου Οι Βούλγαροι, πιο άγριοι και απολίτιστοι... (σ.48) ή εκφράσεις όπως αυτά που φορείς...βρωμούν βουλγαρίλα! (σ.84) προτιμότερο είναι να αντιμετωπιστούν από τους σύγχρονους αναγνώστες εγκυκλοπαιδικά, ως απλά απολιθώματα περασμένων εποχών, αλλά και με ψυχραιμία, καθώς μετά το πρώτο τρίτο του βιβλίου τέτοιες γενικεύσεις περιορίζονται, και η μετριοπάθεια αρχίζει να κερδίζει έδαφος.

Η Δέλτα ωστόσο δεν αφήνει το μίσος να υπερισχύσει στην ιστορία της, και απέναντι στις σκληρές θέσεις της κυρίας Ηλέκτρας Κανένας Τούρκος δεν είναι φίλος μου (σ.117) -που χαρακτηρίζεται μονοκόμματη (σ.177)- αντιπαραθέτει τα λόγια του καπετάν Άγρα: Ίσως και να μην φταιν αν τους έκανε ο Θεός αιμοβόρους... (σ.174) και οι Βούλγαροι νομίζουν καθήκον τους να σκοτώνουν Έλληνες (σ. 177). Παράλληλα, παρακολουθούμε μια φιλία ανάμεσα στον Έλληνα καπετάνιο και τον Τούρκο Χαλίλμπεη να στεριώνει και να δείχνει ότι στην πράξη, πάντα υπάρχει ελπίδα συνεννόησης ανάμεσα στους λαούς (σ.209). Μεταξύ των δύο αυτών πόλων (Ηλέκτρα-Άγρας), ο μικρός Αποστόλης αναζητά την αλήθεια μαζί με τους αναγνώστες. Αγάπη ή Μίσος; Το τυφλό μίσος σίγουρα δεν βγάζει σε καλό (σ.578), όποιος όμως δεν μισεί τον εχθρό είναι ύποπτος (σ.507). Όσο για τη συνεννόηση; "Σα δώσει μπέσα", λέει, ο Τούρκος, δεν καταπατά το λόγο του. Το είχε πει ο Αρχηγός, και ο Αρχηγός θα ήξερε. Μα και η κυρία Ηλέκτρα ήξερε. Και η κυρία Ηλέκτρα έλεγε πάντα: Μη βάζεις πίστη ποτέ σε Τούρκου λόγο!" (σ.211). Όλα λοιπόν μοιάζουν σχετικά, και οι αντίθετες απόψεις μαλλιοκουβαριάζονται (σ.614)

Θυμίζουμε εδώ ότι το μίσος, όσο κι αν σήμερα -στην εποχή του πολιτικά ορθού- ακούγεται σε όλους εμάς τους φιλήσυχους φορολογουμένους σαν κάτι το αναφανδόν κατακριτέο, αποτέλεσε (και αποτελεί), βασικό παράγοντα ξεσηκωμού. Με τον σταυρό στο χέρι, δύσκολα γίνεται επανάσταση. Για όσους αμφιβάλλουν, ιδού και η τρίτη πρόταση από τον όρκο (με τον σταυρό στο χέρι) των Φιλικών που ήθελαν να γίνουν ιερείς:

ὁρκίζομαι, ὅτι θέλω τρέφει εἰς τὴν καρδίαν μου ἀδιάλλακτον μίσος ἐναντίον τῶν τυράννων της πατρίδος μου, ὀπαδῶν καὶ τῶν ὁμοφρόνων μὲ τούτους. Θέλω ἐνεργεῖ κατὰ πάντα τρόπον πρὸς βλάβην καὶ αὐτὸν τὸν παντελῆ ὄλεθρον τῶν, ὅταν ἡ περίστασις τὸ συγχωρήση.

Ποιο βαραίνει τελικά περισσότερο από τα δύο αντίθετα Ευαγγέλια που αντιπαλεύουν; (σ.528) Ο Αποστόλης μπορεί να μη βγάζει άκρη, αλλά είναι φανερό πως η θυσία του Άγρα στο βωμό της συμφιλίωσης γέρνει την πλάστιγγα προς την Αγάπη. Το χριστιανικό του μήνυμα, παρά τον όποιον διδακτισμό, είναι βαθιά παιδαγωγικό: Όχι, δε θα μπορέσει πια να πιάσει πόδι η άγρια εκδίκηση, αν μια φορά γευθούν ειρήνη και αδελφοσύνη οι πολυτυραννισμένοι, οι πολυβασανισμένοι μακεδονικοί πληθυσμοί (σ.525). 

Και, κάπως έτσι, αφήνοντάς μας προβληματισμένους και αλληλοφαγωμένους, η φύση συνεχίζει ατάραχη τον κύκλο της: Το φεγγάρι, ψυχρό, αδιάφορο, μια σκιάζουνταν από περαστικά σύννεφα, και μια φώτιζε τη χαράδρα του θανάτου, με τους δυο εχθρούς πεσμένους, σχεδόν πλάγι πλάγι, αδελφωμένους στον αιώνιο ύπνο (σ.494)

Αξίες - Θέματα
Πατριωτισμός, Ιστορία, Υπευθυνότητα, Οικογένεια, Φιλία, Ζωοφιλία, Ειρήνη

Εικονογράφηση

Απόσπασμα
- Είμαι βέβαιος πως θα μας επιτεθούν, αποκρίθηκε ο καπετάν Νικηφόρος. Δεν έχομε λεπτό να χάσομε. Το προαισθάνομαι.

Και χώρισε έξι άντρες από τους εικοσιένα, τους έδωσε δυο πλάβες, και τους διέταξε η μια να κρυφθεί στα καλάμια δεξιά, η άλλη αριστερά, και μόνο σα δώσει εκείνος το σύνθημα, αν πλησιάσουν πολύ οι Βούλγαροι και κινδυνεύει η καλύβα, τότε μόνο να πυροβολήσουν.

Ήταν επτά το πρωί· μόλις είχε ξημερώσει. Από τις βουλγάρικες καλύβες κάτι ακούουνταν, κίνηση, πλατάγημα κουπιών. Και οι σκοποί πυροβόλησαν, υποχωρώντας προς την Κούγκα.

Την ίδια ώρα, ομοβροντίες έπεσαν από διάφορα σημεία, και σφαίρες σφύριξαν, πιτσίλησαν τα νερά γύρω στην καλύβα.

Μα ο Νικηφόρος ήταν πια έτοιμος. Έκανε νόημα να μην πυροβολήσει κανείς. Και ταμπουρωμένοι πίσω από το χαμηλό οχύρωμά τους οι άντρες, πειθαρχικοί, περίμεναν.

Το τουφέκι όμως πύκνωνε. Οι σφαίρες έπεφταν βροχή στο πάτωμα και στην καλύβα. Ένας εύζωνος που έκανε να συρθεί να πάρει κάτι από την καλύβα, έπεσε νεκρός.

Ο Νικηφόρος δίνει διαταγή σε λίγα τουφέκια ν’ αποκριθούν, έτσι που να γελαστούν οι Βούλγαροι, να νομίσουν πως δεν έχει δυνάμεις στην Κούγκα.

Φωνές χαρούμενες και θριαμβευτικές ακούονται, βουλγάρικες:

- Χβανέτε γκι! Χβανέτε γκι φσίτσκι ζίβι! Τε σα μάλκο!
(σ.σ. хванете ги! хванете ги всички живи! те са малко! = Πιάστε τους! Πιάστε τους όλους! Λίγοι είναι!)

Πρέπει να ήταν πολλές οι πλάβες, και κοντά, και, αν και αόρατος ο εχθρός, θα έβλεπε αυτός την καλύβα. γιατί οι σφαίρες όλες έπεφταν στο πάτωμα, χτυπούσαν και θρυμμάτιζαν το χωματένιο περίφραγμα.

- Πυρ ταχύ και γενικό! διατάζει ο Αρχηγός.

Και αρχίζει πανδαιμόνιο.

Όλη η λίμνη αντηχούσε!... Η Κούγκα φλογίζουνταν από τη μιαν άκρη στην άλλη. Τα τουφέκια άναβαν όλα, έφτυναν φωτιά και σίδερο, αλλά στα τυφλά, μες τα καλάμια, απ’ όπου έφθαναν οι εχθρικές σφαίρες. Μπρούμυτα, μες στα νερά, πίσω από το χαμηλό περιτοίχισμα, οι άντρες τραβούσαν αδιάκοπα.

Μα ο εχθρός πλησίαζε ολοένα. Είχαν αποφασίσει οι Βούλγαροι, με κάθε θυσία να πάρουν το προπύργιο αυτό της ελληνικής αντιστάσεως, που τους είχε γίνει καρφί στο μάτι. Κάπου κάπου, καμιά πλάβα έκανε να ξεμυτίσει μέσα από τα αραιά καλάμια, μα τέτοιο τουφεκίδι τη χαιρετούσε ώστε υποχωρούσε την ίδια στιγμή.

Είχε περάσει μια ώρα. Το ήξερε ο Νικηφόρος, ότι πριν από άλλη μια ώρα βοήθεια δεν μπορούσε να φθάσει, όσο και αν βιάζουνταν οι άντρες από τις άλλες ελληνικές καλύβες. Έπρεπε να βαστάξει ως τότε.

Το αριστερό μέρος της Κούγκας, γεμάτο πυκνά φυτά, τον ανησυχούσε. Από τα ρηχά αυτά νερά μπορούσαν και πεζή ακόμα να πλησιάσουν Βούλγαροι, να ρίξουν χεροβομβίδες. Και τότε ήταν χαμένοι.

Έδωσε το σύνθημα να πυροβολήσει η αριστερή πλάβα. Μα, εκτεθειμένοι όπως ήταν οι άντρες στις δύο κρυμμένες πλάβες, είχαν υποφέρει πολύ, και είχαν υποχωρήσει σε άλλα μονοπάτια.

- Ε, θα τα βγάλομε πέρα μόνοι μας, παιδιά! Κουράγιο και σταθερότητα!... φώναξε ο Αρχηγός.

Από τον καπνό όμως που άφηναν τα παλιά τουφέκια γκρα, με μαύρο μπαρούτι, δεν έβλεπε πια τίποτα.

- Καπετάν Παντελή, πιάσε συ το αριστερό μέρος με τον Κουκουδέα, μη μας κάνουν αιφνιδιασμό από κει! Και σεις παιδιά, όλοι, παύσατε πυρ! φώναξε.

Ήταν σα να ‘λεγε στους δυο άντρες: «Αυτοκτονήσετε παιδιά!», τέτοιο χαλάζι από σφαίρες έπεφτε ολόγυρα!... Μα ούτε στιγμή δε δίστασαν τα παλικάρια. Από το ταμπούρι τους σηκώθηκαν κι έπιασαν την αριστερή πλευρά, και χωρίς διακοπή τουφεκούσαν κατά τις βουλγάρικες πλάβες.

Όρθιος, μπροστά σ’ ένα άνοιγμα του προχώματος, κοίταζε ο Νικηφόρος τις εχθρικές πλάβες, που μια φαίνουνταν και μια χάνουνταν μες στα καλάμια, πλησιάζοντας ολοένα πιο κοντά, στενεύοντας την πολιορκία.

Δυο χωρικοί, πανικόβλητοι, έτρεξαν μέσα στην καλύβα κι έχωσαν τα κεφάλια τους σε δέματα από ραγάζι, νομίζοντας έτσι πως θα γλιτώσουν.

Τους είδε ο Νικηφόρος, ένιωσε τον εκνευρισμό των αντρών του, που ακίνητοι τόσην ώρα τουφεκούσαν αδιάκοπα, ξαπλωμένοι μες στα νερά, και φοβήθηκε μην τους μεταδοθεί ο πανικός των χωρικών. Ξαφνικά του ήλθε μια έμπνευση.

- Το τραγούδι του Ζέζα, παιδιά, όλοι μαζί! πρόσταξε. Να μας ακούσουν ποιοι είμαστε!

Και όλοι μαζί, σαν ένας άνθρωπος, άρχισαν να τραγουδούν:

«Σαν τέτοια ώρα στο βουνό, ο Παύλος πληγωμένος

μες στο νερό του αυλακιού ήτανε ξαπλωμένος.

- Για σύρε, Δήμο μου πιστέ, στην ποθητή πληγή μου,

και φέρε μου κρύο νερό να πλύνω την πληγή μου.

Σταλαματιά το αίμα μου, για σε Πατρίς, το χύνω,

για νάχεις δόξα και τιμή, να λάμψεις σαν τον κρίνο.

Είν’ η Ελλάδα μας μικρή, μικρή και ζουλεμένη,

μα ελευθεριά έχει πολλή! Μες στο κλουβί δεν μπαίνει!

Παύλος Μελάς κι αν πέθανε, τα’ αδέλφια του ας ζήσουν,

αυτά θα τρέξουνε μαζί για να τον αναστήσουν!»

Το τραγούδι, που το ‘λεγαν όλοι οι αντάρτες τότε στα βουνά, ηλέκτρισε τους άντρες. Με καινούριο θάρρος και πείσμα, σηκώνουνταν άφοβα στα γόνατα, σημάδευαν, πυροβολούσαν.

Ένα παλικάρι πληγώθηκε. Αδιαφορώντας εξακολουθούσε να τραγουδά. Άλλο παρακάτω, έπεσε.

- Τραβάτε, βρε παιδιά, να πάρετε πίσω το αίμα μου! είπε τους συντρόφους του.

Και σαν αντιλαλιά χαρμόσυνη, μια μπαταριά μακρινή, από πίσω τους, έσχισε τον αέρα.

- Θάρρος! Θάρρος παιδιά! μας έρχεται βοήθεια! Σημαδεύετε και τραβάτε! Πυρ ταχύ! Κουράγιο, παιδιά! φώναξε μεθυσμένος από χαρά ο Αρχηγός.

Και ολόκληρη η Κούγκα έφτυνε φωτιά, σίδερο και θάνατο.

Είχε περάσει άλλη μια ώρα, οι άντρες είχαν ετοιμάσει και χεροβομβίδες, οι Κρητικοί έβγαλαν τα μαχαίρια τους, πρόθυμοι, στον ενθουσιασμό τους, να πηδήξουν και στο νερό ακόμα, με την πρώτη διαταγή του Αρχηγού τους.

Μα ξαφνικά αραίωσε το εχθρικό τουφέκι, οι άγριες φωνές πνίγηκαν, πλατσιά βούτηξαν βιαστικά στο νερό, και όλο αραίωναν, αραίωναν οι πυροβολισμοί.

- Φεύγουν! Φεύγουν… Τραβάτε, βρε παιδιά! Πυρ ταχύ! Σημαδεύετε! Νικήσαμε!... φώναξε έξαλλος ο Αρχηγός.

Και την ίδια ώρα, θριαμβευτική ζητωκραυγή ξέσπασε, κοντά πια, πίσω από την Κούγκα.

- Ζήτω-ω-ω! Ζήτω-ω-ω!... Βαστάτε αδέλφια, και φθάσαμε!...

Απ’ αντίκρυ οι πυροβολισμοί είχαν παύσει ολότελα. Μιλιά πια δεν ακούουνταν. Μόνο το βιαστικό πλατσάρισμα των κουπιών στο νερό και τα τσακισμένα καλάμια μαρτυρούσαν τη βιαστική φυγή των Βουλγάρων.

οπλισμένοι μέσα σε πλάβα

Προβληματισμοί για Συζήτηση
Πατρίδα και Πατριωτισμός

Η λέξη "πατριώτης" πολύ έχει υποφέρει κατά καιρούς χάρη σε ιδεολογικές αντιπαραθέσεις και υπερβολές. Οι καπεταναίοι που συναντάμε στο βιβλίο είναι πατριώτες "παλαιάς κοπής", ας καταγράψουμε λοιπόν τι χαρακτηριστικά συγκεντρώνουν σύμφωνα με τη συγγραφέα: Ακέραιοι, αξιοπρεπείς και φιλότιμοι, πιστοί στις αξίες τους κι έτοιμοι να θυσιαστούν για τον αγώνα. Δεν παραπονιούνται για τις δυσκολίες, δεν χρηματίζονται για τις υπηρεσίες τους και ριψοκινδυνεύουν χωρίς δεύτερη σκέψη για να φέρουν εις πέρας τις αποστολές τους. 

Τι σημαίνει άραγε η ίδια λέξη στις μέρες μας; Από τα όσα έχετε ακούσει, θεωρείτε τον πατριωτισμό κάτι θετικό ή αρνητικό και γιατί;

"Αναμνηστικό μετάλλιο Μακεδονικού Αγώνος"

Ο σκοπός αγιάζει τα μέσα

Όταν πρόκειται να εξυπηρετηθεί το εθνικό συμφέρον, ηθικές προτροπές όπως "δεν κάνει να κρυφακούς" φαίνεται να έρχονται σε δεύτερη μοίρα - ειδικά όταν πρόκειται να κρυφακούσει κανείς ομιλίες κομιτατζήδων (σ.99). Είναι λοιπόν η ηθική κάτι που ισχύει μόνο μεταξύ φίλων;

Παρόμοια τύχη έχουν και οι χριστιανικές διδαχές περί σεβασμού της ανθρώπινης ζωής, μη αυτοκτονίας κλπ. Όπως και σε άλλα έργα της Δέλτα (π.χ. για την Πατρίδα), ένας ήρωας αποφασίζει περιφρονώντας στωικά τη ζωή του (σ.500) να αυτοκτονήσει για να μην καθυστερήσουν οι σύντροφοί του με την φροντίδα των τραυμάτων του. Πώς κρίνετε την ενέργειά του;

Αγώνας είναι αυτός. Λοιπόν τα σκεπάζει, τα εξαγνίζει όλα ο Αγώνας για την πατρίδα σου; (σ.345)

Όποια και να' ναι η απάντηση, οι αγωνιστές εμφανίζονται αποφασισμένοι να υπηρετήσουν τον κοινό σκοπό, αδιαφορώντας πλήρως για το "εγώ" τους. Πόσο μακρινό ακούγεται αυτό στις μέρες μας, που οι "ηγέτες του λαού" αδιαφορούν για το σύνολο και αφοσιώνονται στην ατομική τους ευημερία;

- Εσύ σκότωσες τον Σταυράκη, καπετάν Μανόλη;
- Εγώ βέβαια!
- Πώς δε φοβήθηκες;
- Τι να φοβηθώ;
- Να σ' έπιανε η αστυνομία!
- Και ύστερα;
- Θα σε κρεμούσαν!
- Ε, και ύστερα; επανέλαβε ο Μανόλης. 
(...)
- Και αν σε σκότωναν εκεί μες στο πλήθος;
Ο Στενημαχίτης σήκωσε τους ώμους του.
- Ας με σκότωναν - τι σημαίνει; είπε ήσυχα. (...) Το σκοπό να κοιτάζεις. (σ.352)

Στο τέλος του βιβλίου, αντίστοιχα αποφασισμένος να πεθάνει, αυτή τη φορά όμως για την ειρήνη και όχι για τον πόλεμο, αποδεικνύεται και ο Άγρας, όταν συνειδητά ρισκάρει τη ζωή του υπηρετώντας το νέο του σκοπό, όχι το μίσος, αλλά τη συμφιλίωση των λαών της μακεδονικής γης (σ.532).

- Θα πας χαμένος! Θα φας το κεφάλι σου!... Θα σε σφάξουν!...
Ο Άγρας σήκωσε τους ώμους του. 
- Τι είναι ένας άνθρωπος, εμπρός σ' έναν τέτοιο σκοπό; είπε ήρεμα.

Ανθλγός Πεζικού Τέλος Αγαπηνός, ο καπετάν Άγρας

Από πολεμιστής, άγιος

Η πορεία του καπετάν Άγρα προς το τέλος του, αποδίδεται από τη συγγραφέα σαν μια πορεία προς την αγιοσύνη. Ο αρχικά ατρόμητος (αλλά και μετριοπαθής) αξιωματικός, που πολεμούσε τους Βούλγαρους σκεπασμένος με αίματα (σ.528) εμφανίζεται προς το τέλος της ιστορίας κουρασμένος, ταλαιπωρημένος από τα τραύματα και τις ασθένειες (σ.522). Απευθύνει χριστιανικό κάλεσμα για αδελφοσύνη που βρίσκει μεγάλη απήχηση στους καταπονημένους από τον πόλεμο αγροτικούς πληθυσμούς (σ.524). Μιλάει σαν απόστολος και άγιος (σ.539) κι αναφέρεται στο Ευαγγέλιο, τη συγχώρεση και την αγάπη (σ.526) για να πείσει και τους προεστούς να αποδεχθούν μια ειρηνική λύση. Ξεκινάει έπειτα να συναντήσει τους αρχηγούς των Βουλγάρων που τον κάλεσαν με δόλο σε "συνομιλίες" παρότι προειδοποιείται ότι πρόκειται για παγίδα. Το τέλος του μάλιστα προοικονομείται από τον Χατζηδημούλα (σ.531), ώστε να προχωρήσει συνειδητά σαν πρόβατο μέσα τους λύκους. Το σκηνικό ολοκληρώνεται με τη σύλληψή του, όπου οι στρατιώτες τον φτύνουν και τον διαπομπεύουν. Τότε εξυψώνεται ακόμα περισσότερο στα μάτια του αναγνώστη, μέσα από όχι τυχαίες παρομοιώσεις (σ.576): Τον γύριζαν σαν παράξενο θηρίο, και τον μπάτσιζαν, και τον έλεγαν κοροϊδευτικά "Γενικό Αρχηγό των Ελλήνων"! Σαν τον Χριστό τον πήγαιναν, και τον χλεύαζαν, και τον χτυπούσαν...

Και λίγες πληροφορίες για τα πρώτα βήματα αυτού του βιβλίου, από τη γραμματέα της Π. Δέλτα, Αντιγόνη Μπέλλου - Θρεψιάδη, όπως καταγράφονται στο βιβλίο της Μορφές Μακεδονομάχων και τα Ποντιακά του Γερμανού Καραβαγγέλη (εκδ. Τροχαλία, 1984, σ. 14-15). Μια μέρα, τελειώνοντας τη δουλειά μου στην τρίτη έκδοση του έργου της "Παραμύθι Χωρίς Όνομα" -είχα κιόλας επιμεληθεί την έκδοση της μικρής παιδαγωγικής της μελέτης "Στοχασμοί για την Ανατροφή των Παιδιών μας" και του παιδικού της βιβλίου "Τρελαντώνης" σε πρώτη έκδοση- τη ρώτησα τι καινούργιο θ' αρχίζαμε τώρα. 

Μου απάντησε πως είχε στο νου της να ξαναεκδώσει το εξαντλημένο "Για την Πατρίδα" και το επίσης εξαντλημένο δίτομο "Τον Καιρό του Βουλγαροκτόνου". 

- Τι σκέφτεσαι; με ρώτησε χαμογελώντας με το γοητευτικό εκείνο χαμόγελό της, καθώς μ' έβλεπε να σωπαίνω.  

- Σκέφτομαι αν δεν θά 'ταν καλύτερα, αντί να ξαναβγάλετε τα θαυμάσια βέβαια αυτά βιβλία, που ανάγονται στα χρόνια τα βυζαντινά, να γράφατε κάτι καινούργιο, σύγχρονο, κάτι για τον τόσο αγνοημένο Μακεδονικό μας Αγώνα. 

Έγινε μικρή σιωπή. Η Πηνελόπη Δέλτα με κοίταζε τώρα συγκινημένη και σκεφτική. 

- Κι εγώ τό 'χω σκεφτεί από καιρό, μού' πε, κι έχω έτοιμο ίσως το καλύτερό μου έργο με θέμα το Μακεδονικό Αγώνα κι έναν πρόλογο που δείχνει πώς η οικογένειά μου πήρε κατά έναν τρόπο μέρος σ' αυτόν. Μα δυστυχώς δεν μπορώ ακόμα να το εκδώσω, γιατί δεν έχω μια καλή ιστορία να το στηρίξω. Στον "Καιρό του Βουλγαροκτόνου" με βοήθησε ο ίδιος ο Schlumberger, όχι μόνο με το έργο του "Βυζαντινή Εποποιία" αλλά και μ' ένα σωρό φιλικές συμβουλές και παρατηρήσεις. Ενώ για το καινούργιο μου έργο ζητώ απ' το Υπουργείο των Εξωτερικών να μου επιτρέψουν να συμβουλευτώ τα έγγραφα του αρχείου του Μακεδονικού Αγώνα και μου το αρνούνται, λέγοντας πως το αρχείο αυτό είναι κάτω από εκατόν πενήντα άλλες κάσες και περιμένουν τον Πολίτη απ' το Παρίσι να έρθει να τις ανοίξει και να κάνει αρχή. 

Της λέγανε ψέματα κι η κυρία Δέλτα το καταλάβαινε. 

Η φιλία της με τον Ελευθέριο Βενιζέλο ήταν κι εδώ η αιτία.

Χρήση στην τάξη

Όσοι παρακολούθησαν τις αναρτήσεις του προηγουμένου μήνα και τον Λουκή Λάρα, θα βρουν στο βιβλίο αυτό της Π.Δέλτα, τη συνέχεια στην πορεία της Ελληνικής Ιστορίας μετά τη δεκαετία του 1890.  Με αφορμή λοιπόν το κείμενο αυτό, και μέσα από ανάγνωση σύντομων αποσπασμάτων, οι μαθητές μπορούν να ενημερωθούν για την καθημερινή ζωή στην τουρκοκρατούμενη Μακεδονία του 1906-7. Πώς οι χωρικοί περπατούσαν με σκυμμένο κεφάλι για να μην προκαλούν (σ.32) πώς κατάφερναν να κάνουν τις δουλειές τους χρηματίζοντας τους δημοσίους υπαλλήλους (σ.216-7), πώς τρομοκρατούνταν από τους ληστές (σ. 237) πώς έτρεμαν τις έρευνες που τους γίνονταν δίκαια ή άδικα (σ.254-5).

Επίσης, υπάρχουν στο έργο αναφορές σε περασμένα γεγονότα που συνδέονται με το μακεδονικό,  όπως τον πόλεμο του 1897 (σ.39, σ.473) ή τους διωγμούς στην Ανατολική Ρωμυλία. Σε κάθε περίπτωση, οι μαθητές που θα μπουν στη διαδικασία να διαβάσουν το βιβλίο, θα ενημερωθούν αρκετά για το πόσο μπερδεμένη ήταν η κατάσταση στη Μακεδονία την εποχή εκείνη -τότε που ακόμα και βουλγαρόφωνοι Έλληνες πολεμούσαν Βούλγαρους-  και για το τι οδήγησε τους δυο λαούς να συγκρουστούν.

Παράλληλα, η ακρόαση τραγουδιών των χρόνων εκείνων και η προβολή ντοκουμέντων ή ταινιών με αντίστοιχη θεματική, θα δώσει στους μαθητές μια πληρέστερη εμπειρία της εποχής. Να αναφέρουμε εδώ ότι η ταινία "Το χώμα βάφτηκε κόκκινο" αναφέρεται στην ίδια χρονική περίοδο (1907), σε γεγονότα που συνέβησαν λίγο πιο νότια, στη Θεσσαλία, με τον ξεσηκωμό των εξαθλιωμένων αγροτών υπό την καθοδήγηση του Μαρίνου Αντύπα.

Πέραν του μαθήματος της Ιστορίας, το βιβλίο μπορεί να χρησιμοποιηθεί και στη Γεωγραφία (προσανατολισμός, χρήση χάρτη) αλλά και στη Γλώσσα, όπου υποδειγματικές περιγραφές (όπως αυτή του Βάλτου σ.43)  ατμοσφαιρικές σκηνές (όπως όταν οι στρατιώτες προχωρούν σε σειρά μέσα στα καλάμια) και αφηγήσεις που κόβουν την ανάσα (όπως όταν ο Μάγκας βρίσκει την κρυψώνα της κυρίας Ηλέκτρας σ.379) μπορεί να αποτελέσουν όμορφα παραδείγματα ή να εμπνεύσουν τους μαθητές να δημιουργήσουν ένα δικό τους κείμενο. Αναφορά στον καπετάν Άγρα έχει κάνει και η εκπομπή Η Μηχανή του Χρόνου (ο σύνδεσμος εδώ, από το 29:50 ως το τέλος)

Στα Μυστικά του Βάλτου