Στον ίσκιο του Δικέφαλου

Υπόθεση

Η Κύπρος στα 1041 μ.Χ. μαστίζεται από τρίχρονη ανομβρία και ο λαός της έχει αρχίσει να εξαντλείται. Ο αυτοκράτορας στην Κωνσταντινούπολη μοιάζει αδιάφορος, αφού σύμφωνα με τις φήμες δεν έχει απαντήσει στις εκκλήσεις για βοήθεια. Ο έπαρχος του νησιού Θεόφιλος Ερωτικός, εκμεταλλεύεται την περίσταση για να προχωρήσει σε αποστασία. Αν ανεξαρτητοποιηθεί από τον θρόνο, θα μπορεί να κρατάει τους φόρους για τα γλέντια που οργανώνει, αντί να τους αποδίδει στα αυτοκρατορικά ταμεία. Πολλοί Κύπριοι ανησυχούν ότι αν κοπεί ο δεσμός με την βασιλεύουσα, θα μείνουν απροστάτευτοι ενάντια στους Σαρακηνούς πειρατές. Ο γέρος ηγούμενος της μονής του Αγ. Βαρνάβα αποφασίζει να στείλει μήνυμα στον Πατριάρχη για να τον ενημερώσει για τις εξελίξεις και να ζητήσει τη βοήθειά του. Τον δύσκολο ρόλο του αγγελιαφόρου αναλαμβάνει ο 14χρονος ανιψιός του Χριστοφής, που θα βρει τρόπο να περάσει στα Άδανα και από εκεί να ακολουθήσει τον επικίνδυνο δρόμο προς την Πόλη. Θα καταφέρει άραγε να ξεφύγει από τους κουρσάρους που παραμονεύουν και να σώσει την πατρίδα του από την πείνα;

Χαρακτηριστικά 
Εκδότης: Ψυχογιός
Συγγραφέας: Καλλιόπη Σφαέλλου
Εικονογράφηση: Βασίλης Μουζακίτης
ISBN: 960-274-004-3
Έτος 1ης Έκδοσης: 1991
Σελίδες: 174
Τιμή: περίπου 7 ευρώ
Ηλεκτρονική αγορά εδώ
Τάξεις: Ε', Στ'

Κριτική

Ιστορική περιπέτεια που μας ταξιδεύει στην μεσαιωνική Κύπρο των χρόνων του Θεόφιλου Ερωτικού. Με απλή γλώσσα, κλασικό ύφος γραφής και σαφήνεια στην έκφραση, η έμπειρη συγγραφέας καταφέρνει να μας μεταφέρει το κλίμα της εποχής και να διαμορφώσει μια πλοκή ήπιων τόνων αλλά ταυτόχρονα συναρπαστική, που κρατάει το ενδιαφέρον του αναγνώστη ζωντανό μέχρι τις τελευταίες σελίδες. Η ιστορία είναι χωρισμένη σε 19 σύντομα κεφάλαια με έκταση που κυμαίνεται μεταξύ 5-9 σελίδων - εξαίρεση αποτελεί το εισαγωγικό, που φτάνει τις δεκαέξι. Η έκδοση δεν περιλαμβάνει δυστυχώς κάποιον χάρτη ή άλλο υλικό που θα μπορούσε να βοηθήσει στον προσανατολισμό μας ή στην καλύτερη κατανόηση των όσων συμβαίνουν, ενώ και η αραιή ασπρόμαυρη εικονογράφηση, παρότι εντός κλίματος και ιστορικά ακριβής (τουλάχιστον στην απόδοση των ενδυμασιών), δύσκολα θα συγκινήσει τους σύγχρονους μαθητές. Οι αντιξοότητες που αντιμετωπίζει ο ήρωας ισορροπούν ανάμεσα στον ρεαλισμό και τη σύμβαση, διαμορφώνοντας ένα μείγμα που τελικά κερδίζει τις εντυπώσεις. Προτείνουμε το βιβλίο ανεπιφύλακτα σε παιδιά των μεγάλων τάξεων του Δημοτικού και τους λάτρεις της περιπέτειας.

Πληροφορίες για τη μεσαιωνική Κύπρο Ενδιαφέρουσα πλοκή

Απουσία χαρτών και υλικού

Αξίες - Θέματα

Εκπαίδευση, ιστορία, περιπέτεια, ταξίδια, δουλεία, οικογένεια

Εικονογράφηση

Οι εννέα ολοσέλιδες ασπρόμαυρες εικόνες που μοιράζονται στα 19 κεφάλαια, μαζί με τα μικρά σκίτσα στο ξεκίνημα και το κλείσιμο κάποιων από αυτά, είναι ιστορικά ακριβή και στο πνεύμα του βιβλίου, έχουν όμως ρόλο μάλλον διακοσμητικό και δύσκολα θα τραβήξουν το ενδιαφέρον των σύγχρονων αναγνωστών. Ταυτόχρονα, η ξιφομαχία που παρουσιάζεται στο εξώφυλλο, μπορεί να δημιουργήσει εσφαλμένες προσδοκίες, καθώς δεν συναντάται πουθενά μέσα στην ιστορία.

Απόσπασμα

Ο ήλιος σπιθοβολούσε καυτερός, μόλο που ο Απρίλης ήταν στην αρχή του ακόμα. Ξερή η γη, θεόγυμνη. Μαραζωμένα τα δέντρα, Κι οι θάμνοι λιποθυμισμένοι. Πολύ φυσικά όλ’ αυτά αφού ολόκληρο το χειμώνα δυο τρεις φορές μονάχα είχε ανάλαφρα ραντίσει ο ουρανός το διψασμένο χώμα. Τρίτη χρονιά τώρα τα σύννεφα δεν καταδέχονταν να ποτίσουν τη γόνιμη, καρπερή γη της Κύπρου. Πώς να καρπίσουν τα σπαρτά; Πώς ν’ ανθοβολήσουνε τα δέντρα; Πώς ν’ αναδώσει η γη χορτάρι για να βοσκήσουν τα κοπάδια; Ψοφούσαν απ’ τη δίψα τα ζωντανά, κι όσα ζούσαν διψασμένα, πώς να κατεβάσουν γάλα; Ακόμα κι οι πηγές στερεύανε η μία μετά την άλλη κι απόμενε στεγνό το χώμα, στεγνά τα χείλη των ανθρώπων.

- Τι θα γίνουμε; Έλεγαν χτυπώντας τα παλάμες τη μια με την άλλη οι ξωμάχοι.

Κι η φράση αυτή, η απελπισμένη, γυρνούσε από στόμα σε στόμα σαν σύνθημα πένθους κι ανημποριάς.

Σ’ αυτό το κατάξερο τοπίο όπου ο ήλιος, ανήλεος τοξότης, πυρωμένα τόξευε βέλη, προχωρούσαν οι δυο φίλοι, ο Χριστοφής κι ο Θεόδουλος, δεκατετράχρονα παιδιά. Κρατώντας κάτω από τη μασχάλη τούς κυλίνδρους και τα είδη γραφικής, πηγαίνανε στο πανάρχαιο μοναστήρι του Αγίου Βαρνάβα. Το είχε χτίσει ο αυτοκράτορας Ζήνωνας πάνω στον τάφο του Αποστόλου κι ιδρυτή της Εκκλησίας της Κύπρου, δυο ώρες ποδαρόδρομο έξω από την Αμμόχωστο. Κι εκεί τραβούσαν τώρα τα δυο παιδιά για να σπουδάσουν τα ιερά γράμματα όπως γινόταν τα χρόνια εκείνα σ’ όλα τα μοναστήρια.

Ο ηγούμενος της μονής, ο Νικόμαχος, ήταν θείος του Χριστοφή κι έτσι οι γονιοί του προτιμούσαν, αν και κάπως μακριά από το χωριό τους, να στέλνουν εκεί το γιο τους.

Τα δυο παιδιά χάζευαν γύρω τους. Ξάφνου αντίκρισαν μια σκηνή, που τα ανάγκασε να κρατήσουν το βήμα. Από μια φωλιά στη διχάλα ενός δέντρου, δυο πουλάκια αφτέρουγα ακόμα, πρόβαλαν. Έσκυβαν και ξεφώνιζαν μ’ όλη τους τη δύναμη ζητώντας, φαίνεται, τροφή. Ξάφνου το ένα, καθώς έσκυβε από την άκρη της φωλιάς, έχασε την ισορροπία του και έπεσε. Οι φτερούγες του, αδύναμες ακόμα, με φτερά μικρούλικα κι ασχημάτιστα, δε δύνονταν να το κρατήσουν στον αέρα. Το πουλάκι έπεσε στη γη και μισανοίγοντας τις φτερούγες αγωνιζόταν ν’ ανασηκωθεί. Μάταια όμως. Πηδήματα μονάχα κατάφερνε, φτερουγίζοντας, να κάνει. Η μάνα του, ακούοντας τα τσιουρίσματά του, έτρεξε ανήσυχη κι άρχισε να γυροφέρνει πάνωθέ του. Αλλά τι τάχα μπορούσε να κάνει; Πώς θα το σήκωνε από χάμω;

Την ίδια στιγμή τα πρινάρια παραμέρισαν και μια αλεπού ξεπρόβαλε κι άρπαξε το απρόσεχτο, πεινασμένο πουλάκι, που’ χε πέσει από τη φωλιά.

- Είδες; Έκανε ο Θεόδουλος τραβώντας το φίλο του από το μανίκι.

- Ναι, ξεθάρρεψε πολύ… Δε ζύγιασε καλά τις δυνάμεις του και…

- Και βρέθηκε στης αλεπούς το στόμα, συμπλήρωσε ο άλλος.

Το επεισόδιο έκανε εντύπωση στα παιδιά. Αναρωτιόνταν αν το πουλί έπεσε από απροσεξία ή αν άστοχα θαρρεύτηκε πως μπορούσε να πετάξει και βρέθηκε μονάχο κι απροστάτευτο έξω από τη φωλιά.

- Ό, τι κι αν έγινε, το αποτέλεσμα ήταν το ίδιο, παρατήρησε στοχαστικά ο Χριστοφής.

- Ναι, ήταν μικρό κι αφτέρουγο ακόμα, ξανάπε ο Θεόδουλος.

Τάχυναν το βήμα. Χαζεύοντας μέσα στο δάσος είχαν αργήσει. Σε λίγο θ’ άρχιζε το μάθημα κι ο παπα-Πολύκαρπος με τη βέργα στο χέρι δε χωράτευε. Σ’ όλα τα σχολεία τότε, είτε εκκλησιαστικά ήταν είτε ιδιωτικά, οι τιμωρίες έπεφταν βροχή και τα παιδιά, τα σκολιαρούδια, τραγουδούσαν:

Άρξον χειρ μου αγαθή Γράψον γράμματα καλά Μη δαρθής και παιδευθής Και στον φάλαγγα βαλθής

Άρχισε καλό μου χέρι Γράψε γράμματα όμορφα Μη στο φάλαγγα σε βάλουν Και βασανιστείς σκληρά

Όταν πια έφτασαν μπροστά στο μοναστήρι, είδαν πως μπροστά στην αίθουσα του διδακτηρίου ο παπα-Πολύκαρπος είχε μεγάλη συζήτηση με τον ηγούμενο. Μαζί τους βρίσκονταν δυο άλλοι καλόγεροι, οι δυο ικανότεροι καλλιγράφοι του μοναστηριού, ο Εύδοξος κι ο Ισαάκιος. Εκείνοι έφτιαναν από τα’ αρχαία χειρόγραφα τα πιο καλά αντίγραφα, καθαρογραμμένα και χωρίς το παραμικρό λάθος.

Ο Νικόμαχος όταν είδε τον ανιψιό του, του ‘γνεψε να πλησιάσει.

- Ευλόγησον, πάτερ, έκανε ο Χριστοφής, φοβισμένος, νομίζοντας πως θα τον μάλωνε.

Μα ο ηγούμενος δεν είχε διάθεση για παρατηρήσεις.

- Γιατί αργήσατε; Ρώτησε.

Ο τόνος του ήταν βαριεστημένος, σαν να μην έδινε σημασία στην αργοπορία των δύο παιδιών, αλλά την ανέφερε μονάχα από καθήκον, για να μην αφήσει να περάσει χωρίς παρατήρηση παρόμοια παρατυπία.

- Ήρθαμε μεσ’ απ’ το δάσος και αποξεχαστήκαμε κοιτώντας πώς μια αλεπού άρπαξε ένα πουλί.

Ο ηγούμενος μόρφασε δύσπιστα.

- Τι είν’ αυτά που λέτε; Αλεπού άρπαξε πουλί; Και τι έγιναν τα φτερά του;

- Ήταν μικρό… αφτέρουγο ακόμα. Έσκυβε περιμένοντα τη μάνα του να το ταΐσει. Μα γλίστρησε… έπεσε απ’ τη φωλιά και… ενώ αγωνιζόταν να φτερουγίσει, η αλεπού ρίχτηκε και…

- Να ό, τι έλεγα πριν λίγο, φώναξε ο Εύδοξος, ο νεότερος από τους καλλιγράφους. Ήταν θεόσταλτο μήνυμα το περιστατικό αυτό.

Ο μεσόκοπος σύντροφός του, ο Ισαάκιος, γκριζομάλλης, γκριζογένης, τον κοίταξε μ’ απορία.

- Θεόσταλτο; Τι θες να πεις;

- Το πουλί που βρέθηκε έξω από τη φωλιά είναι το νησί μας κι αλίμονο αν προβάλει από ολοτρόγυρα κάποια αλεπού, όπως δα έγινε κι άλλες φορές ως τώρα.

Ο γκριζομάλλης καλλιγράφος σήκωσε τους ώμους περιφρονητικά.

- Αντί να χαζεύετε τα πουλιά, δεν είδατε τίποτε άλλο ασυνήθιστο σε τόσο δρόμο; Ξαναρώτησε ο ηγούμενος.

Τα παιδιά αλληλοκοιτάχτηκαν με απορία.

- Όχι… Δεν είδαμε και δε συναντήσαμε κανένα… εκτός… εκτός… Α! ναι, εκτός από δύο καβαλάρηδες, που τραβούσαν κατά το χωριό.

- Τι είδους καβαλάρηδες;

Τα παιδιά ξανακοιτάχτηκαν μεταξύ τους.

- Σαν στρατιωτικοί φαίνονταν… μα δεν είχαν όπλα… Μονάχα ο ένας κρατούσε κάποιο φλάμπουρο.

- Τι φλάμπουρο; Τι είχε ζωγραφισμένο; Ρώτησε ζωηρά ο ηγούμενος.

- Ήταν διπλωμένο και δεν είδαμε, είπαν μ’ ένα στόμα τα δύο αγόρια.

Αμίλητοι οι καλόγεροι κοίταζαν ο ένας τον άλλο σαν να περίμεναν έτσι να μάθουν ποιοι ήταν και τι γύρευαν στο μέρος τους οι άγνωστοι στρατιωτικοί.

Ξάφνου ο Χριστοφής φάνηκε πως θυμήθηκε κάποια λεπτομέρεια.

- Εκείνος με το διπλωμένο φλάμπουρο είχε βούκινο κρεμασμένο με «λωρίο» από το λαιμό του, είπε.

- Σίγουρα πήγαιναν να διαλαλήσουν το διάταγμα του επάρχου Θεόφιλου Ερωτικού, ξεστόμισε ο Εύδοξος, ο νεαρός καλλιγράφος.

Με μια ματιά ο ηγούμενος τον έκανε να σωπάσει. 

Η μονή του Απ. Βαρνάβα σήμερα (πηγή)

Σχόλια

Το περιστατικό από το οποίο εμπνεύστηκε η συγγραφέας την ιστορία, είναι πραγματικό και όπως μας πληροφορεί η ίδια στον πρόλογο του βιβλίου, το διηγείται ο χρονογράφος Γεώργιος Κεδρηνός στον 35o τόμο του Corpus Historiae Byzantii στη σελ. 549. Το έτος 1042, μετά την αποπομπή (τύφλωση, κτλ.) του Μιχαήλ Ε' Καλαφάτη από τον θρόνο της Βασιλεύουσας (στον οποίο έμεινε μόλις 4 μήνες) ο έπαρχος της Κύπρου βρήκε την ευκαιρία να στασιάσει. Ο Κωνσταντίνος Θ' Μονομάχος, μόλις η αυτοκράτειρα Ζωή τον κάλεσε στην εξουσία, έστειλε εναντίον του Θεόφιλου Ερωτικού τον στόλαρχο Κωνσταντίνο Χαγέ, που αποκατέστησε εύκολα την τάξη στη Μεγαλόνησο. Ο αποστάτης συνελήφθη και διαπομπεύθηκε φορώντας γυναικεία ρούχα στον Ιππόδρομο της Πόλης, ενώ η περιουσία του δημεύθηκε. Μέσω του Google Books project μπορούμε να διαβάσουμε εδώ (σελ. 549) ή εδώ (σ. 429) την ιστορία όπως μας παραδίδεται από την πηγή. 

Η συζήτηση των δύο μαθητών στο απόσπασμα, αλλά και το χαστούκι (σ.62) που δίνει ο κυρ-Λεόντιος στον Χριστοφή, μας θυμίζουν τα όσα έχουμε αναφέρει για την εκπαίδευση αλλά και την κακοποίηση των παιδιών στο Βυζάντιο σε προηγούμενη ανάρτηση (Η φωτιά που δεν σβήνει). Σε εκείνο το έργο, ο μικρός Κάλλης δέχεται ξυλιές στα χέρια από τον γραμματιστή του καθαρά για "εκπαιδευτικούς λόγους", όμως εδώ η ενέργεια του νονού φανερώνει την έγνοια του για τον νεαρό βαφτισιμιό και τον σεβασμό που περιμένει από εκείνον στα πλαίσια της βυζαντινής οικογένειας. Σε άλλα αποσπάσματα προβάλλονται αξίες όπως η πίστη προς τον Θεό (π.χ. 62, 64), ενώ αντίστοιχα, η δυνατή αγάπη της μάνας για τον γιο γίνεται φανερή από έναν διάλογο στη σ.47:
- Ας φύγω λοιπόν αύριο.
Στ' άκουσμα αυτό τα μάτια της μάνας βούρκωσαν λες και μόνο τη στιγμή εκείνη καταλάβαινε πως θα στερηθεί καμπόσο το βλαστάρι της. 
- Αύριο... Όχι... έκανε πνιχτά ζητώντας να κερδίσει καιρό. Όχι αύριο. Θέλω να σου ζυμώσω λίγα κρασάτα παξιμάδια.

Κωνσταντίνος Θ' Μονομάχος και Αυγούστα Ζωή από ψηφιδωτό στην Αγία Σοφία της Κων/πολης

Να αναφέρουμε εδώ, ότι παρότι στο βιβλίο τα Άδανα (ο πρώτος σταθμός στο ταξίδι του Χριστοφή) αναφέρονται ως παραθαλάσσια πόλη, στην πραγματικότητα βρίσκονται περίπου 50 χλμ. μακριά από τη θάλασσα. Έτσι, φράσεις όπως (σ.53) Ήτανε δειλινό σαν έφτασε στα Άδανα η ψαροπούλα του Λεόντιου ή (σ.57) άρχισε να τριγυρίζει στα μαγαζιά της παράλιας πολιτείας (...) συλλογισμένος γύρισε το βραδάκι στην ψαροπούλα του νονού του μπορεί να θεωρηθούν γεωγραφικά ακριβείς, μόνο αν το εμπορικό καραβάκι του Λεόντιου ήταν αρκετά μικρό, ώστε να πλεύσει τον ποταμό Σάρο (Seyhan) για να φτάσει στην πόλη από τη Μεσόγειο.

Μέσω Google Maps παρατηρούμε ότι τόσο από το λιμάνι της Μεγαρσού (Karataş)
όσο και από εκείνο της Μερσίνης (Mersin), τα Άδανα απέχουν περίπου 50 χιλιόμετρα.

Στις λίγες περιπτώσεις που απαιτείται επεξήγηση όρων, (π.χ. κόχυλας, τουρμάρχης, χιλάνδιο, αφεντάκης, κολοκούι), τη βρίσκουμε στο κάτω μέρος της αντίστοιχης σελίδας, ενώ η μοναδική σκηνή όπου χρησιμοποιείται η κυπριακή διάλεκτος σε ολόκληρη φράση, είναι όταν ο ήρωας συναντάει ένα βοσκόπουλο (σ.149):

- Α! Θα 'ναι γρήγορο πολύ το ζωντανό σου. Εμείς, όταν πηγαίνομε με τον κύρην μου για να πουλήσουμεν τυρίν, ξεκινάμεν με τον άππαρον τα χαράματα και φτάνομεν στο ηλιόγερμα.

Άππαρος (από το ίππος), το άλογο στα Κυπριακά (πηγή)

Χρήση στην τάξη

Στην τάξη μπορούμε να αξιοποιήσουμε το βιβλίο στα πλαίσια του μαθήματος της Ιστορίας, κάνοντας λόγο για τα όσα υπέφεραν οι Κύπριοι και οι άλλοι νησιώτες από τους Σαρακηνούς (αναφορές στις σ. 27, 31) πριν τις εκστρατείες του Νικηφόρου Φωκά, και δημιουργώντας πορτρέτα χαρακτήρων όπως ο Κωνσταντίνος Μονομάχος (με τη βοήθεια του διαδικτύου), ή ο Κωνσταντίνος Χαγέ και ο Θεόφιλος Ερωτικός (με στοιχεία από το κείμενο).

Αν προτιμάτε τη χειροτεχνία, μπορείτε εύκολα να κατασκευάσετε μια κάρτα που ανοίγοντας ξεδιπλώνει ένα βυζαντινό κάστρο, ακολουθώντας τις οδηγίες σε αυτή τη σελίδα και κατεβάζοντας το έτοιμο μικρό κάστρο από εδώ.

κάρτα που ανοίγει σε κάστρο, έτοιμο για βάψιμο (πηγή)

Στο μάθημα της Γλώσσας, μπορούμε να καλέσουμε τους μαθητές να μπουν στον ρόλο του ηγουμένου Νικομάχου και να ετοιμάσουν ένα γράμμα προς τον Πατριάρχη Κωνσταντινουπόλεως, στο οποίο θα εξηγούν την κατάσταση που επικρατεί στο νησί. Ποια δομή και τι ύφος γραφής πρέπει να χρησιμοποιήσουν; Τι επιχειρήματα πρέπει να περιλάβουν στο κείμενό τους ώστε ο Δεσπότης να πεισθεί για τη σοβαρότητα της κατάστασης και να αποστείλει στρατεύματα;

Κατά την ευέλικτη ζώνη, το μήνυμα αυτό μπορεί να μεταφερθεί με καλάμια και μαύρο μελάνι σε κιτρινισμένο χαρτί που να θυμίζει πάπυρο. Η ιδανική γραφή σε σχέση με την εποχή θα ήταν η μικρογράμματη μαργαριτόπλεκτη (perlschrift - τα γράμματα μπλέκονται μεταξύ τους με τρόπο ώστε να θυμίζουν μαργαριτάρια σε περιδέραιο) όμως οι μαθητές είναι πιθανόν να δυσκολευτούν να την αποδώσουν, οπότε ίσως καλύτερα να επιχειρήσουμε να γράψουμε στην λίγο παλαιότερη μεγαλογράμματη. Αν θέλουμε να δώσουμε στη δραστηριότητα χαρακτήρα παιχνιδιού, μπορούμε να χωρίσουμε τους μαθητές σε δύο ομάδες, που αναβιώνοντας την ίντριγκα ανάμεσα στους καλλιγράφους Ισαάκιο και Εύδοξο (ο οποίος για τρία κεφάλαια αναλαμβάνει πρωταγωνιστικό ρόλο στο βιβλίο) θα διαγωνιστούν για το ποια θα ολοκληρώσει την αντιγραφή του μηνύματος ταχύτερα και καθαρότερα!

Παιχνίδια με θέμα το Βυζάντιο μπορούν να παίξουν και όσες
Ε' τάξεις επισκεφθούν το Ίδρυμα Μείζονος Ελληνισμού

Στον ίσκιο του Δικέφαλου