Τέσσερα Χριστουγεννιάτικα Διηγήματα

Υπόθεση

Τέσσερα χριστουγεννιάτικα διηγήματα με θεματική από τα γεγονότα του πολέμου του '40, της Κατοχής, της Αντίστασης και του Εμφυλίου. Στο πρώτο, ο Νότης λέει τα κάλαντα μαζί με τον εβραίο φίλο του Τζάκο, και δίνει τα χρήματα που μάζεψε για να αγοράσει δώρα και να ξεπληρώσει τα φάρμακα του πατέρα του. Στο δεύτερο, ο 13χρονος Αγγελής ψάχνει μέσα στην κατοχική Αθήνα να βρει δουλειά για να βοηθήσει τα αδέλφια του, ενώ στη συνέχεια επιχειρεί να φέρει τη γιαγιά του από το χωριό στην πόλη. Στην τρίτη ιστορία, δυό ηπειρώτικα χωριά (Ρόμπολο και Βασιλίτσα) συγκρούονται κατά τον εμφύλιο και κάποια παιδιά αποφασίζουν να μοιράσουν τα χρήματα από τα κάλαντα στους λαβωμένους των δύο παρατάξεων. Στην τελευταία ιστορία, τα δύο κορίτσια μιας αστικής οικογένειας στο Μπρούκλιν, μαθαίνουν μέσα από διηγήσεις για την καταγωγή τους από το Μιστρά και ακούνε ιστορίες του πολέμου από έναν θείο τους που καταφθάνει σαν επισκέπτης.

Χαρακτηριστικά
Εκδότης: Πατάκης
Συγγραφέας: Ντίνος Δημόπουλος
Εικονογράφηση: Άννα Μενδρινού
ISBN: 960-360-916-1
Έτος 1ης Έκδοσης: 1996
Σελίδες:163
Τιμή: περίπου 11 ευρώ
Ηλεκτρονική αγορά εδώ
Τάξεις: Στ', Γυμνάσιο

Κριτική

Οι ιστορίες του Ντινόπουλου μπορεί να είναι χριστουγεννιάτικες, δεν είναι όμως καθόλου χαρούμενες. Το αντίθετο μάλιστα: με εξαίρεση ίσως την τελευταία, είναι γεμάτες πόνο και απώλεια. Θα λέγαμε λοιπόν ότι το περιεχόμενο απευθύνεται περισσότερο σε μεγαλύτερα παιδιά και εφήβους, ενώ και η γλώσσα, παρότι σε κάποιες από τις διηγήσεις (βλ. απόσπασμα) μιμείται την οπτική μικρού παιδιού, θυμίζει ύφος παλαιότερων δεκαετιών. Η έκταση των κεφαλαίων (30-40 σελίδες) είναι οπωσδήποτε αποτρεπτική για λιγότερο έμπειρους αναγνώστες, ενώ η απουσία εικονογράφησης (μόλις ένα μονόχρωμο χαρακτικό για κάθε ιστορία), σίγουρα δεν θα κάνει την ανάγνωση πιο ξεκούραστη. Όλα αυτά τα στοιχεία μας οδηγούν να συμπεράνουμε, ότι παρότι τα ανθρωπιστικά μηνύματα που περνάει το βιβλίο θα μπορούσαν να συγκινήσουν τους μαθητές όλων των μεγάλων τάξεων του δημοτικού, δεν είναι εύκολο γι' αυτούς να προσεγγίσουν το κείμενο. Σε κάθε περίπτωση, καλό θα ήταν κάποιος μεγαλύτερος να βρίσκεται κοντά στα παιδιά όταν θα διαβάσουν το βιβλίο, ώστε να τους λύσει τυχόν απορίες και να συζητήσει μαζί τους για τα δύσκολα ζητήματα του πολέμου, της απώλειας, της αδικίας, κλπ.

Το βιβλίο προτείνεται σε παιδιά κυρίως της Στ' δημοτικού και μαθητές Γυμνασίου.

"Σκοπός αυτού του βιβλίου είναι να σταλάξει στην αλαζονεία μιας αδιάφορης κοινωνίας, της τωρινής κοινωνίας της αφθονίας και του περιττού, κάτι από το ιερό ρίγος, από τη χαμένη τρυφερότητα εκείνης της εποχής, όπου ο άνθρωπος της ανάγκης, της στέρησης και της φτώχειας ένιωθε πλούσιος. Γιατί μπορούσε να ονειρεύεται. Αντίθετα με τον σημερινό πλούσιο, που νιώθει πολλές φορές τόσο φτωχός. Και έρημος."

Με αυτές τις γραμμές προλόγιζε το βιβλίο του ο ηθοποιός και σκηνοθέτης, πίσω στο 1996. Και όντως την εποχή εκείνη, η πατρίδα μας διήνυε μια περίοδο οικονομικής ευμάρειας που ίσως ενίσχυε την αδιαφορία στις ανθρώπινες σχέσεις. 17 χρόνια αργότερα, και αφού ξυπνήσαμε απ' το όνειρο του ψευτο-πλούτου κάπως απότομα, βρισκόμαστε πλέον λίγο πιο κοντά, έστω κι ένα βήμα, στις εποχές της στέρησης που περιγράφονται σ' αυτά τα χριστουγεννιάτικα διηγήματα. Ίσως λοιπόν και να μπορούμε να κατανοήσουμε λίγο καλύτερα τα συναισθήματα και τις αποφάσεις των ηρώων τους. Αναρωτιέμαι αν άραγε, μαζί με την κρίση που μας στοιχειώνει, γίνεται να ξυπνήσει μέσα μας και ένα μέρος της ανθρωπιάς που, όπως τουλάχιστον αναφέρεται πιο πάνω, μας διέκρινε σε παλαιότερες περιόδους δοκιμασίας. 

Πριν ολοκληρώσουμε θα πρέπει να αναφερθούμε σε κάποιες σκληρές σκηνές που υπάρχουν στις ιστορίες και για τις οποίες καλό είναι να είστε ψυχολογικά προετοιμασμένοι. Ένας πατέρας που σκοτώνεται σε βομβαρδισμό μπροστά στα μάτια του γιου του (1η ιστορία), μια γιαγιά νεκρή που το πτώμα της πετάγεται σαν σακί με πατάτες σε ένα κάρο μεταφοράς -αφού το σπίτι της έχουν λεηλατήσει γνωστοί και άγνωστοι (2η ιστορία), ένα χωριό που έχει γεμίσει κοράκια εξαιτίας των άταφων πτωμάτων (3η ιστορία)... σίγουρα δεν είναι εικόνες που μας έρχονται στο μυαλό κάτω από τον τίτλο "χριστουγεννιάτικα διηγήματα". Μόνο η τελευταία ιστορία προσεγγίζει κάπως το χαρωπό - καταναλωτικό πνεύμα στο οποίο -κακώς- έχουμε εθιστεί να βυθιζόμαστε κατά τις ημέρες αυτές. Ακόμα και τούτο όμως το κείμενο, περιλαμβάνει τη διήγηση μιας απόδρασης που προσωπικά μου θύμισε λίγο Rambo III...

Σε κάθε περίπτωση, πρόκειται για ένα πολύ αξιόλογο βιβλίο με χρήσιμα μηνύματα αλλά και αρκετό ρεαλισμό, που καλό θα είναι να αξιοποιηθεί με προσοχή και στον κατάλληλο χρόνο.

Αξίες - Θέματα
Οικογένεια, Φιλία, Διαφορετικότητα, Ανθρωπισμός, Απώλεια, Χριστούγεννα, Ειρήνη

Εικονογράφηση

Απόσπασμα 
Ο Νότης είχε φίλο τον Τζάκο. Ήταν και συμμαθητές. Στην τάξη πέρσι κάθονταν στο ίδιο θρανίο.

Ο πατέρας του Τζάκου ήταν Εβραίος και είχε το φαρμακείο του στην πλατεία Πεσόντων του Μπιζανίου. Φάτσα στο μαρμάρινο μνημείο ακριβώς.

Κι ο Τζάκος ήταν Εβραίος κι αυτός, αφού είχε πατέρα Εβραίο. Αλλά δεν του φαινόταν. Οι Εβραίοι έχουν γαμψή μύτη, μεγάλα νύχια, κι όταν γεράσουν γίνονται καμπούρηδες. Κι είναι όλοι τους τσιγκούνηδες.

Ο Τζάκος ούτε γαμψή μύτη είχε ούτε μεγάλα νύχια, τα ‘κοβε, και δεν ήταν καθόλου τσιγκούνης. Το χαρτζιλίκι που του ‘δινε ο πατέρας του κάθε Σάββατο το μοιραζόντουσαν μαζί με το Νότη. Ο Νότης δεν είχε χαρτζιλίκι, γιατί ο μισθός του πατέρα δεν έφτανε. Και τώρα που αρρώστησε τον έδιωξαν από την Αγροφυλακή. Και του κόψανε και το μισθό, γιατί θα του έδιναν σύνταξη. Έβγαλαν λοιπόν τα χαρτιά, αλλά η σύνταξη αργούσε. Και στο σπίτι δεν είχαν λεφτά ούτε για τα χαπάκια και τις ενέσεις. Κι ο πατέρας του Τζάκου, ο φαρμακοποιός, τους έδινε τα φάρμακα με πίστωση. Δηλαδή τα λεφτά δεν τα δίνανε τώρα, θα τα έπαιρνε όταν έβγαινε η σύνταξη του πατέρα.

- Αυτός δεν είναι Εβραίος, έλεγε η μάνα. Αυτός είναι καλύτερος κι από χριστιανός. Ο Θεός να τον έχει καλά!...

- Ποιος Θεός, μάνα; της έλεγε ο Νότης για να την πειράξει.

- Ένας είναι ο Θεός για όλους τους ανθρώπους…

Εκεί, στον απάνω μαχαλά, μέσα στο Κάστρο, που ήταν η γειτονιά του Νότη, άκουες ό,τι ήθελες να λένε για τους Εβραίους. Πως, άμα πήγαινες σπίτι τους, λέει, κι ήσουνα μικρός, να, σαν τον Τασούλη, να πούμε, τον αδερφό του Νότη, ή και τον ίδιο το Νότη, σ’ έπαιρναν οι Εβραίοι και σε βάζανε στα βελόνια και σου έπιναν το αίμα.

Ο Νότης όμως έλεγε πως αυτά ήταν ψέματα με περικεφαλαία.

Γιατί ο Νότης είχε πάει στο σπίτι του Τζάκου, και μια και δυο φορές, σχεδόν κάθε Σάββατο πήγαινε, που οι Εβραίοι το έχουν όπως έχουμε εμείς την Κυριακή, και δεν είδε πουθενά βελόνια, κι ούτε η μάνα του, η κυρία Ρεβέκκα, ούτε η αδερφή του, η Ραχήλ, ούτε ο μεγάλος του αδερφός, ο Σαμουήλ, ο φαντάρος, του ήπιαν το αίμα. Ο πατέρας του, ο φαρμακοποιός, δεν ήταν εκεί. Είχε πάει στη συναγωγή. Γι’ αυτόν δεν ήξερε και πολλά ο Νότης. Αλλά για τους άλλους τρεις έπαιρνε όρκο.

Και μάλιστα, εκείνο το Σάββατο, η κυρία Ρεβέκκα τους έβγαλε να τους τρατάρει ωραίο γλυκό, κίτρο, με κουλουράκια εφτάζυμα, είναι της θρησκείας τους αυτά.

Κι ο Νότης πρώτη φορά τα έβλεπε και δεν τα’ βαζε στο στόμα του, και του είπε ο Σαμουήλ, ο φαντάρος, «δάγκωσε, μωρέ, μη φοβάσαι, δεν έχουν δηλητήριο», κι όλοι γέλασαν εκεί μέσα, κι ο Νότης ντράπηκε και το ‘φαγε ολόκληρο το εφτάζυμο, «άμα είναι να πεθάνω, ας πεθάνω» είπε, αλλά δεν πέθανε. Και το κουλούρι ήταν και πολύ νόστιμο! Και ζήτησε άλλο ένα.

Ύστερα η Ραχήλ, που είχε κόκκινα κατσαρά μαλλιά κι ήταν ψηλή και πήγαινε πρώτη γυμνασίου, κάθισε στο πιάνο και τους έπαιξε ένα τραγούδι του Σούμπερτ, έτσι είπε η Ραχήλ.

- Ο Σούμπερτ είναι σπουδαίος μουσικός, Βιεννέζος, εξήγησε ο Τζάκος, γιατί ήξερε πως ο Νότης, δεν είχε ιδέα ποιος ήταν ο Σούμπερτ, κι η Ραχήλ είπε:

- Ναι, Βιεννέζος είναι ο Σούμπερτ και το τραγούδι αυτό είναι ένα από τα πολλά του λίντερ.

Ο Τζάκος ήξερε να παίζει κι αυτός πιάνο, αλλά στο πιάνο ήταν καλύτερη η Ραχήλ. Ο Τζάκος είχε φυσαρμόνικα. Όχι αυτή που τη βάζουν στα χείλια, αυτή είναι εύκολη, είχε την άλλη, με τη φυσούνα, που παίζεται με τα δύο χέρια, σαν το ακορντεόν να πούμε, πιο μικρή όμως και χωρίς τόσα μπιχλιμπίδια όσα το ακορντεόν.

- Να, αυτή είναι, είπε στο Νότη καθώς την πήρε από το κομό και του την έδειχνε.

- Παίζει σολφέζ ακόμα, είπε η Ραχήλ για να τον πειράξει.

Αλλά ο Νότης δεν κατάλαβε αν ο Σολφέζ ήταν Βιεννέζος κι αυτός σαν το Σούμπερτ. Κι ούτε και ρώτησε.

Ύστερα η κυρία Ρεβέκκα, η μητέρα του Τζάκου, τους τράταρε σουμάδα κι ο Σαμουήλ, ο φαντάρος, είπε πως δεν τα βλέπει καλά τα πράγματα και πως σύντομα θα ‘χουμε επιστράτευση.

-  Τι θα πει «επιστράτευση»; ρώτησε ο Νότης.

- Να, θα καλέσουν στα όπλα κι άλλες κλάσεις.

Αλλά εδώ μπερδεύτηκε πιο πολύ ο Νότης και σώπασε. Δεν καταλάβαινε τίποτα, και δεν ήθελε να ρωτήσει άλλο, να μην τον πούνε και χαζό.

Προβληματισμοί για συζήτηση 
Αντισημιτισμός και Λαϊκή Παράδοση

Στο απόσπασμα βλέπουμε τον Νότη να απορεί για τα όσα φυσιολογικά βλέπει να συμβαίνουν στην οικογένεια του εβραίου φίλου του Τζάκου, μια και έρχονται σε αντίθεση με τις προκαταλήψεις που την εποχή εκείνη επικρατούν. Σύμφωνα με αυτές, οι Εβραίοι έχουν γαμψή μύτη, μεγάλα νύχια και είναι τσιγκούνηδες...δεν κερνούν τους επισκέπτες τους κανονικά κουλουράκια, αλλά δηλητηριασμένα... και φυσικά δεν πίνουν σουμάδα, αλλά αίμα παιδιών! Τίποτα όμως δεν συμβαίνει απ' όλα αυτά, και ο μικρός αρχίζει να αναρωτιέται. Τι ισχύει τελικά; Έχει άραγε άδικο η λαϊκή παράδοση όταν μιλάει για νεράιδες, μάγισσες, δράκους, βρουκόλακες, γίγαντες, αράπηδες και Οβριούς;

Ο άμαθος λαός πάντα δημιουργεί θρύλους για να εξηγήσει το άγνωστο, και πολύ συχνά το στοχοποιεί και το καταδιώκει. Από τη στιγμή που ακόμα και τα μνημεία των προγόνων μας, οι αμόρφωτοι Ρωμιοί της τουρκοκρατίας τα θεωρούσαν σπίτια πελώριων γιγάντων (των Ελλένηδων - σ.35 στη μελέτη του Κακριδή Οι αρχαίοι Έλληνες στη νεοελληνική λαϊκή παράδοση) και τα ρήμαζαν, τι πιθανότητες θα είχε ένα ξένο θρήσκευμα μιας κλειστής κάστας ανθρώπων, να θεωρηθεί ευπρόσδεκτο;

Το πρόβλημα προφανώς δεν είναι ούτε η λαϊκή παράδοση, ούτε οι Εβραίοι. Είναι η αμορφωσιά, η απουσία κριτικής σκέψης και η έλλειψη επαφής και αγάπης ανάμεσα στους ανθρώπους. Μόνο σε τέτοιο έδαφος μπορεί να ριζώσουν οι γενικεύσεις, οι αποκλεισμοί, οι διωγμοί και οι γενοκτονίες. Γι' αυτό και μια ανθρωπιστική Παιδεία, πλούσια σε εμπειρίες, πρέπει να είναι το ζητούμενο κάθε εποχής.

Θυμίζουμε πως αντίστοιχες προκαταλήψεις αντιμετωπίζουν και τα Χορνόπουλα (παιδιά της οικογένειας Χορν) στον Τρελαντώνη της Π.Σ. Δέλτα (σ.65-66)
- Μα ο Στάμος λέγει πως, αν δείξεις του Εβραίου ένα σταυρό, αυτός πέφτει ξερός! Γιατί έχει ένα διάβολο μέσα του και, σα δει ο διάβολος το σταυρό, σκάζει!
Ο Γιάννης την κοίταξε και είπε: Τι ανοησίες!
- Ναι! επέμεινε η Αλεξάνδρα. Κι εμείς ξέραμε κάτι κορίτσια Εβραίες, που πήγαιναν κι έπαιζαν στο ίδιο περιβόλι όπου πηγαίναμε κι εμείς, και μας είπε ο Στάμος να δοκιμάσουμε και να δούμε. Και πήραμε το σταυρό της βαφτίσεώς μου...
(...)
- Κι έπεσαν ξερές; ρώτησε ο Γιάννης.
Η Αλεξάνδρα μαζεύθηκε.
- Όχι! ομολόγησε. Έφυγαν. Μα ο Στάμος λέγει πως δεν τον είχαν κοιτάξει καλά και γι' αυτό δεν έσκασαν...

Χρήση στην τάξη

Πριν το σχολείο διακόψει τη λειτουργία του για τις γιορτές, μπορούμε με αφορμή αποσπάσματα από αυτό το βιβλίο, να αφιερώσουμε κάποιες ώρες για να κουβεντιάσουμε με τους μαθητές το πώς οι συμπατριώτες μας περνούσαν τα Χριστούγεννα σε άλλες εποχές. Δώρα, βιτρίνες, έλατα και μηχανικοί τάρανδοι δεν υπήρχαν πάντοτε, ειδικά πριν η κουλτούρα της κατανάλωσης αρχίσει να μας πολιορκεί. Όμως οι καρδιές των ανθρώπων έρχονταν πραγματικά κοντά, μόλις η μεγάλη οικογένεια μαζευόταν γύρω από το γιορτινό τραπέζι. 

Αν η συζήτηση οδηγηθεί στην οικονομική κρίση (κάτι πολύ πιθανό στις μέρες μας), μπορούμε να ανταλλάξουμε εμπειρίες για φτωχούς ανθρώπους, που αντί να χαίρονται τις γιορτές, προσπαθούν να επιβιώσουν αβοήθητοι. Κείμενα όπως Το φλουρί του φτωχού από το βιβλίο της Γλώσσας (Στ' τάξη, β' τεύχος) μπορεί να διευκολύνουν στην ευαισθητοποίηση των παιδιών και να τα βοηθήσουν να προσεγγίσουν την οπτική των ανθρώπων με ανάγκη. Προς την κατεύθυνση αυτή μπορεί να συμβάλλουν και βιωματικές δραστηριότητες, όπως η αναπαράσταση με παντομίμα του κλασικού παραμυθιού του Άντερσεν Το κοριτσάκι με τα σπίρτα. Ο παρακάτω σύνδεσμος από μια ομώνυμη βωβή ταινία του 1902, δείχνει πόσο λιτά μπορεί να στηθεί ένα τέτοιο θεατρικό.

Τέσσερα Χριστουγεννιάτικα Διηγήματα