Οι περιπέτειες του Οδυσσέα

Υπόθεση

Ο Τζερόνιμο Στίλτον υποδέχεται στο γραφείο του τον μικρό του ανιψιό Βενιαμίν και τη φίλη του Τσουρεκίτα σοκολάτα, που τον ρωτούν αν γνωρίζει τον Οδυσσέα. Στη συζήτηση μπλέκονται ο ξάδελφος Τράπολα, ο παππούς Τορκουάτο και η αδελφή του Τέα, με τον καθένα τους να αναφέρει διάφορα πρόσωπα με το όνομα "Οδυσσέας" άσχετα όμως με τον ομηρικό. Τότε, ο Τζερόνιμο αποφασίζει να διηγηθεί μπροστά σε όλους την ιστορία του αυθεντικού ήρωα. Αμέσως μετά, πιάνει στα χέρια του τον τόμο της Οδύσσειας για να αντλήσει έμπνευση, καθώς έχει αναλάβει να γράψει ένα σχετικό βιβλίο.

Η θεά Αθηνά ζητάει από τον Δία επιείκεια, καθώς ο Ποσειδώνας δεν αφήνει τον Οδυσσέα να γυρίσει στην πατρίδα του εδώ και πολλά χρόνια. Ο πατέρας των θεών της δίνει την άδεια να τον βοηθήσει, κι εκείνη κατεβαίνει στην Ιθάκη ώστε να προετοιμάσει το έδαφος της επιστροφής. Ταυτόχρονα, στέλνει τον Ερμή στην Ωγυγία για να απελευθερώσει τον ήρωα από τα δίχτυα της Καλυψώς. Ο Οδυσσέας ναυαγεί τελικά στο νησί των Φαιάκων, όπου ο βασιλιάς Αλκίνοος τον υποδέχεται με τιμές. Αποκαλύπτει την ταυτότητά του και αρχίζει να διηγείται την μεγάλη του περιπέτεια:

Από την Τροία στη χώρα των Κικόνων, κι από κει στους Λωτοφάγους και στους Κύκλωπες, στο νησί του Αιόλου, έπειτα στους Λαιστρυγόνες, στην Κίρκη, κι από εκεί στο βασίλειο του Άδη, δίπλα από τις Σειρήνες, τη Σκύλλα και τη Χάρυβδη, μέχρι το νησί του Ήλιου, από το οποίο έφτασε ναυαγός στην Ωγυγία. Οι Φαίακες, εντυπωσιασμένοι, αποφασίζουν παρά τον σεβασμό τους για τον Ποσειδώνα, να βοηθήσουν τον πολύπαθο βασιλιά και να τον μεταφέρουν στην Ιθάκη. Εκεί, χάρη στις συμβουλές της Αθηνάς, τη συνδρομή του Τηλέμαχου και λίγων πιστών υπηρετών, ο Οδυσσέας απαλλάσσει την Πηνελόπη από τους μνηστήρες και επιστρέφει στον θρόνο του θριαμβευτής!

Χαρακτηριστικά

Εκδότης: Κέδρος
Συγγραφέας: Τζερόνιμο Στίλτον (Elisabetta Dami - ελεύθερη διασκευή από το έπος του Ομήρου)
Μετάφραση: Βίκη Λιανού
Εικονογράφηση: Roberta Bianchi (συντονισμός), Andrea Denegri (κόμικ), Claudia Forcelloni, Elisabetta Giulivi, Rosa La Barbera, Danilo Loizedda, Arianna Rea, Roberta Tedeschi, Lusa Usai, Concetta Valentino και Danilo Barozzi
Tίτλος πρωτοτύπου: Le avventure di Ulisse
ISBN: 978-960-04-4508-4
Έτος 1ης Έκδοσης: 2009 (στα ελληνικά 2014)
Σελίδες: 390
Τιμή: περίπου 17 ευρώ
Ηλεκτρονική αγορά εδώ
Η ελληνική ιστοσελίδα του ήρωα εδώ
Το αυθεντικό έργο του Ομήρου με απόδοση στα νέα ελληνικά εδώ 
Τάξεις: Γ', Δ', Ε'

Ευχαριστούμε τον εκδοτικό οίκο για την προσφορά ενός αντιτύπου στη βιβλιοθήκη της τάξης μας!

Κριτική

Απλοποιημένη μεταφορά του ομηρικού έπους με πλούσια εικονογράφηση και ήρωα έναν ποντικό, που περνάει από σαράντα κύματα, αναδεικνύοντας τη σημασία της ειρήνης και της δικαιοσύνης. Με πολύ χαριτωμένο τρόπο, η πανάρχαια ιστορία ξαναζωντανεύει στα μάτια των παιδιών γεμάτη περιπέτειες, συγκινήσεις και αξίες. Η γλώσσα της μετάφρασης είναι αρκετά απλή και ο λόγος ρέει χωρίς προβλήματα στα 50 κεφάλαια (3-7 σελίδων το καθένα) του βιβλίου. Χάρη στο δυναμικό στήσιμο με τις πολύχρωμες λέξεις, τις ζωγραφιές και τα εφέ κίνησης του κειμένου, η ιστορία -παρά τον όγκο της- διαβάζεται ευχάριστα και ξεκούραστα ακόμα και από τους πιο άπειρους αναγνώστες. Την πολυτελή έκδοση συμπληρώνουν στοιχεία όπως το σκληρό εξώφυλλο, έγχρωμη μπορντούρα σε κάθε σελίδα, πρωτογράμματα, ένα 12σέλιδο ένθετο κόμικ σε γυαλιστερό χαρτί κι ένα παράρτημα 46 ολόκληρων σελίδων, που λειτουργεί ως μίνι εγκυκλοπαίδεια, παρέχοντας πληροφορίες για τα πρόσωπα που συμμετέχουν στο έργο. Το προτείνουμε ανεπιφύλακτα στους μαθητές των μεσαίων τάξεων του Δημοτικού, που αγαπούν τις περιπέτειες και την αρχαία ιστορία.

Ανεπανάληπτη πλοκή Προσεγμένο στήσιμο Εικονογράφηση Πολυτελής έκδοση

Αξίες - Θέματα
Ταξίδια, Περιπέτεια, Οικογένεια, Φιλία, Δικαιοσύνη, Ειρήνη, Μύθος, Ιστορία

Σκηνές που ξεχωρίσαμε

Στο επεισόδιο με τον Πολύφημο δίνεται ιδιαίτερο βάρος, αφού το παρακολουθούμε να ξεδιπλώνεται σε πέντε ολόκληρα κεφάλαια.

Εικονογράφηση

Με συνολικά περίπου 20 δισέλιδες ζωγραφιές κι ακόμα περισσότερες ολοσέλιδες που κοσμούν κάθε κεφάλαιο, ένθετα σκίτσα, πρωτογράμματα, μπορντούρες που συνοδεύουν το κείμενο και ένα εμβόλιμο 12σέλιδο κόμικ, η εικονογράφηση δεν είναι απλώς πανταχού παρούσα, αλλά διαμορφώνει ένα μεγάλο πλεονέκτημα για το βιβλίο. Συνδυάζεται αρμονικά με το ελαφρύ κλίμα του κειμένου, συνδιαμορφώνει την ταυτότητα του ποντικού-ήρωα και τελικά συμβάλλει σ' ένα όμορφο αισθητικά αποτέλεσμα. Ακόμα κι αν δεν μπορούμε να χαρακτηρίσουμε την απεικόνιση των ενδυμασιών και των χώρων ιστορικά ακριβή (το παλάτι του Οδυσσέα άλλοτε -σ.257- παραπέμπει σε ελληνορωμαϊκό μέγαρο και άλλοτε -σ.309- στολίζεται με μινωικούς κίονες, μαιάνδρους και μελανόμορφα αγγεία) η δουλειά που έχει γίνει είναι πραγματικά αξιόλογη. Στα ονόματα των συντελεστών συναντάμε άλλωστε περισσότερους από 10 καλλιτέχνες.

Απόσπασμα
Όχι πολύ μακριά, στο παλάτι των Φαιάκων, η πριγκίπισσα Ναυσικά κοιμόταν βαθιά. Η κάμαρά της ήταν βυθισμένη στο σκοτάδι και επικρατούσε απόλυτη σιωπή.

Ξαφνικά, μια μυστηριώδης σκιά εμφανίστηκε μέσα από το σκοτάδι και πλησίασε κρυφά στο κρεβάτι της πριγκίπισσας. Ήταν η Αθηνά! Αλλά είχε πάρει τη μορφή της πιο αγαπημένης φίλης της Ναυσικάς, της κόρης του ξακουστού θαλασσοπόρου Δύμαντα.

Η Αθηνά κάθισε πλάι στην πριγκίπισσα και της ψιθύρισε:

- Ναυσικάαα… άκουσέ με! Αύριο το πρωί έλα να με συναντήσεις στην παραλία της Σχερίας. Φόρτωσε στα μουλάρια τα άπλυτά σου ρούχα, πάρε και τις υπηρέτριές σου και ελάτε να πλύνουμε μαζί στο ποτάμι!

Ενώ μιλούσε η θεά, εμφανίστηκε και στο όνειρο της Ναυσικάς, πάντα με τη μορφή της φίλης της. Όταν η πριγκίπισσα ξύπνησε, ήταν ακόμα επηρεασμένη από το όνειρο, έτσι ζήτησε από τον πατέρα της την άδεια να πάει στο ποτάμι, που βρισκόταν δίπλα στην παραλία.

Ήταν μια υπέροχη μέρα. Ο ουρανός ήταν καταγάλανος και ο ήλιος έλαμπε.

Η πριγκίπισσα πήρε για συνοδεία τις υπηρέτριές της, που έφεραν μάλιστα μια μικρή δερμάτινη μπάλα για να παίξουν όλες μαζί στην αμμουδιά.

Εκείνη τη μέρα, η Ναυσικά αισθανόταν απόλυτα ευτυχισμένη· το πρωινό ήταν ηλιόλουστο και η συντροφιά των υπόλοιπων κοριτσιών πολύ ευχάριστη.

Οι κοπέλες σταμάτησαν ακριβώς στο σημείο όπου τα νερά του ποταμού ενώνονταν με αυτά της θάλασσας.

Βρήκαν μια γωνιά προστατευμένη από τους θάμνους και άρχισαν να χορεύουν και να παίζουν πετώντας η μια στην άλλη τη δερμάτινη μπάλα, προσέχοντας να μην πέσει στο έδαφος.

Παρασυρμένη από τον ενθουσιασμό, η Ναυσικά πέταξε την μπάλα με περισσότερη δύναμη. Η κοπέλα που έπρεπε να την πιάσει δεν μπόρεσε και έτσι η μπάλα αναπήδησε πάνω σε έναν κορμό και τελικά κατέληξε μέσα στο ποτάμι. Τότε οι νεαρές υπηρέτριες έβγαλαν μια κραυγή έκπληξης.

Ο Οδυσσέας, που κοιμόταν σε ένα αυτοσχέδιο στρώμα λίγο πιο πέρα, άκουσε αυτή την κραυγή και ξύπνησε απότομα.

Τι είχε συμβεί;

Ποιος είχε ουρλιάξει;

Και πού βρισκόταν;

Καθώς οι αναμνήσεις της καταιγίδας και του ναυαγίου επέστρεφαν στο μυαλό του, άρχισε να νιώθει τον πόνο στο κορμί του. Το κεφάλι του ήταν βαρύ και το σώμα του αδύναμο.

Και σαν να μην έφτανε αυτό, είχε και την όψη αγριάνθρωπου. Ήταν γεμάτος μώλωπες και πληγές, και τα μαλλιά του ήταν μέσα στην αλμύρα. Με λίγα λόγια, είχε γίνει σκιά του εαυτού του.

Προσπάθησε να θυμηθεί πώς είχε φτάσει σε αυτή την ακτή, αλλά αισθανόταν ζαλισμένος και μπερδεμένος.

Βρισκόταν στη Σχερία ή μήπως η καταιγίδα τον είχε παρασύρει κάπου αλλού;

Και τι θα συναντούσε; Πλάσματα φιλόξενα ή βίαια τέρατα;

Μολονότι στην αρχή του ταξιδιού ήταν γεμάτος περιέργεια και ενθουσιασμό, οι πολλές περιπέτειες που είχε ζήσει μέχρι εκείνη τη στιγμή τον είχαν κάνει δύσπιστο και καχύποπτο. Για μια στιγμή ο Οδυσσέας έμεινε ακίνητος, από φόβο να μη βρεθεί σε άλλους μπελάδες… ύστερα, όμως τον νίκησε η περιέργεια και βγήκε από την κρυψώνα του.

Δοκίμασε να σηκωθεί και να κατευθυνθεί προς τις φωνές που άκουγε να έρχονται πίσω από τους θάμνους.

Με μεγάλη του έκπληξη είδε μερικές κοπέλες με ευγενική και χαριτωμένη όψη, που τον κοιτούσαν κοκαλωμένες από το φόβο.

Οι υπηρέτριες έμειναν ακίνητες για λίγο και ύστερα έτρεξαν πανικόβλητες να κρυφτούν:

- Βοήθεια! Ένας αγριάνθρωπος!

Η Ναυσικά απάντησε:

- Περιμένετε! Δεν ξέρουμε καν ποιος είναι! Και άλλωστε απόψε είδα ένα όνειρο… ένα πάρα πολύ παράξενο όνειρο, ξέρετε…

Από την κρυψώνα της, μια από τις κοπέλες την προέτρεψε:

- Πριγκίπισσα, δεν είναι η κατάλληλη στιγμή να σκέφτεστε τα όνειρα! Πρέπει να φύγουμε αμέσως από δώ!

Όμως η Ναυσικά δε φοβόταν, και μάλιστα πλησίασε τον άγνωστο. Η Αθηνά της είχε δώσει θάρρος και κουράγιο να αντιμετωπίσει αυτή τη συνάντηση στην παραλία. Ο Οδυσσέας κατάφερε να κάνει λίγα βήματα και ύστερα σωριάστηκε στην άμμο. Ήταν τόσο εξασθενημένος, που δεν μπορούσε να σταθεί στα πόδια του.

Σε αντίθεση με τις υπηρέτριές της που έβλεπαν έναν αγριάνθρωπο, η Ναυσικά έβλεπε μόνο έναν ταλαίπωρο ναυαγό που σερνόταν στην αμμουδιά.

Η πριγκίπισσα στράφηκε αποφασιστικά στις υπηρέτριες:

- Αυτός ο άνθρωπος χρειάζεται βοήθεια!

Ύστερα πλησίασε τον Οδυσσέα, έσκυψε πάνω του…

…Αλλά αυτό το ξέρουμε ήδη.

Και έτσι το έμαθαν οι Φαίακες, που είχαν παραμείνει σιωπηλοί μέχρι εκείνη τη στιγμή, ακούγοντας την αφήγηση του Οδυσσέα.

Σχόλια

Ακολουθώντας τη γραμμή της επιμορφωτικής σειράς των "μικρών βιβλίων" του Τζ. Στίλτον (διατροφή, περιβάλλον) η κυρίως ιστορία ξεκινάει μετά από μια σύντομη εισαγωγή που λειτουργεί ως κέλυφος, παρέχοντας στον δημοφιλή ποντικό τις απαραίτητες δικαιολογίες, ώστε να αναφερθεί στη συνέχεια στο κεντρικό θέμα. Έτσι, ο Τζερόνιμο διηγείται την Οδύσσεια πρώτα στην οικογένειά του και έπειτα για δεύτερη φορά, μέσα από ένα βιβλίο, σ' εμάς τους αναγνώστες. Αλλά και στη δεύτερη αυτή του διήγηση, υπάρχουν περιστατικά που αλληλοκαλύπτονται κι έτσι τα συναντάμε περισσότερες από μία φορές, όπως η σκηνή με τη Ναυσικά. Αυτές οι επαναλήψεις δεν πρέπει να μας φαίνονται αφύσικες, αφού το νήμα της ιστορίας πιάνεται από τη μέση, αλλά κι επειδή και ο ίδιος ο Όμηρος δεν διστάζει να επαναλάβει αρκετά γεγονότα μέσα στο αυθεντικό έργο. Αντιγράφουμε από το βιβλίο του Ίταλο Καλβίνο, Γιατί να διαβάζουμε τους κλασικούς, (2003, «Οι Οδύσσειες στην Οδύσσεια» σ.24-32)

Πόσες Οδύσσειες περιλαμβάνει η Οδύσσεια; Στην αρχή του ποιήματος, η Τηλεμαχία είναι η αναζήτηση  μιας ανύπαρκτης ιστορίας, της ιστορίας που στη συνέχεια θα γίνει η Οδύσσεια. Στο βασίλειο της Ιθάκης ο ραψωδός Φήμιος γνωρίζει ήδη τους νόστους των άλλων ηρώων· του λείπει μόνο ένας, εκείνος του βασιλιά του· γι' αυτό η Πηνελόπη δεν θέλει πλέον να τον ακούει να τραγουδά. Και ο Τηλέμαχος φεύγει να αναζητήσει την ιστορία του ανάμεσα στους βετεράνους του πολέμου της Τροίας: αν βρει την ιστορία αυτή, είτε αυτή έχει τέλος αίσιο είτε άσκημο, η Ιθάκη θα βγει από την ανώμαλη κατάσταση στην οποία βρίσκεται εδώ και πολλά χρόνια, μια κατάσταση χωρίς χρόνο και χωρίς νόμο.

Όπως όλοι οι βετεράνοι, ο Νέστορας και ο Μενέλαος έχουν επίσης πολλά να αφηγηθούν·  όχι όμως την ιστορία που ψάχνει ο Τηλέμαχος. Μέχρι που ο Μενέλαος διηγείται μια φανταστική περιπέτεια: καμουφλαρισμένος ως φώκια, συνέλαβε το «γέροντα της θάλασσας», δηλαδή τον Πρωτέα με τις ατέλειωτες μεταμορφώσεις, και τον αναγκάζει να του διηγηθεί παρελθόν και μέλλον. Ο Πρωτέας βεβαίως γνώριζε ήδη ολόκληρη την Οδύσσεια με το νι και με το σίγμα: αρχίζει να διηγείται τις περιπέτειες του Οδυσσέα από το ίδιο εκείνο σημείο από το οποίο ξεκινά και ο Όμηρος, με τον ήρωα στο νησί της Καλυψώς· ύστερα διακόπτει. Στο σημείο εκείνο ο Όμηρος μπορεί να τον αντικαταστήσει και να συνεχίσει την αφήγηση. 

Όταν ο Οδυσσέας φτάνει στην αυλή των Φαιάκων, ακούει έναν τυφλό αοιδό που, όπως ο Όμηρος, τραγουδάει τις δικές του περιπέτειες· ο ήρωας ξεσπάει σε κλάματα· ύστερα αποφασίζει να διηγηθεί τα γεγονότα κι αυτός με τη σειρά του. Σ' αυτή του την αφήγηση, φτάνει μέχρι τον Άδη για να ρωτήσει τον Τειρεσία, και ο Τειρεσίας του διηγείται τη συνέχεια της ιστορίας του. ύστερα ο Οδυσσέας συναντά τις Σειρήνες που τραγουδάνε. τι όμως τραγουδάνε; Και πάλι την Οδύσσεια, ίσως ίδια με αυτή που εμείς διαβάζουμε, ίσως πολύ διαφορετική. Αυτή η επιστροφή- αφήγηση είναι κάτι που ήδη υπάρχει, πριν ακόμα ολοκληρωθεί: προϋπάρχει της πραγμάτωσής της.

Στην εκδοχή του Τζερόνιμο Στίλτον, η πλοκή του ομηρικού έπους απλοποιείται αρκετά, αλλά δεν αλλοιώνεται ως προς τα βασικά της συστατικά. Οι σκηνές βίας περιορίζονται, ακολουθώντας τις επιταγές της σύγχρονης παιδαγωγικής, αλλά κάποια γεγονότα που πρέπει αναπόφευκτα να αναφερθούν -καθώς ο Οδυσσέας αναμετριέται με ένα σωρό τέρατα- δίνονται με πολύ ήπιο τρόπο. Έτσι π.χ. παρακολουθούμε (σ.90) τον Πολύφημο να καταβροχθίζει δύο αντί για έξι συντρόφους του Οδυσσέα (67% κούρεμα), ενώ στην σκηνή της τύφλωσης η εικονογράφηση προστατεύει τον αναγνώστη επιλέγοντας μια "τυφλή" γωνία (χιούμορ). Αντίστοιχα, η μνηστηροφονία καταλήγει σε συμφωνία χωρίς να χρειάζεται το πάτωμα να αχνίζει από το αίμα των μνηστήρων όπως στο πρωτότυπο (ω185). Διαβάζουμε απλώς (σ.301) ότι σωριάζεται στο έδαφος ο Αντίνοος και λίγο αργότερα υπονοείται (σ.310) ότι αρκετοί μνηστήρες δεν επέζησαν.

Ακόμα και όταν τα γεγονότα αποδίδονται με μεγαλύτερη ακρίβεια, όταν π.χ. οι Λαιστρυγόνες τρώνε έναν σύντροφο του Οδυσσέα (σ.110), και η Σκύλλα καταπίνει άλλους έξι (σ.149), τα συμβάντα δεν δίνονται με λεπτομέρειες που θα μπορούσαν ίσως να προκαλέσουν εφιάλτες. Την ίδια ώρα, ο Όμηρος δίνει ρεσιτάλ τρόμου, αφηγούμενος (μ245-260) πώς οι ναύτες σπαρταρούσαν στα στόματα της Σκύλλας, κουνώντας χέρια και πόδια και εκλιπαρώντας τον ήρωα να τους σώσει!

Η τύφλωση του Πολύφημου όπως τη συναντάμε στο βιβλίο, σε μια σπαρτιατική μελανόμορφη κύλικα του 550 π.Χ. και
στο σύμπλεγμα της Sperlonga, έργο που αποδίδεται στους Ρόδιους γλύπτες Αγήσανδρο, Αθηνόδωρο και Περίανδρο.

Σε ορισμένα σημεία της διήγησης, οι αποφάσεις του ήρωα μπορεί με τον τρόπο που δίνονται (και που δεν συμφωνεί απόλυτα με το ομηρικό κείμενο) να προβληματίσουν τους μικρούς αναγνώστες και να τους κάνουν να αναρωτηθούν για τον χαρακτήρα του. Όταν φτάνει στο νησί της Κίρκης, παρά την προειδοποίηση των συντρόφων του, ο Οδυσσέας φαίνεται πως αποφασίζει να τους στείλει σε εξερεύνηση επειδή (σ. 114) ήθελε να κάνει το δικό του. Δίκαια ίσως θα αναρωτηθούν τα παιδιά: Είναι άραγε σωστό η περιέργεια ενός αρχηγού να βάζει σε κίνδυνο τις ζωές των ανδρών που τον ακολουθούν; Το πρωτότυπο δεν δημιουργεί ανάλογες απορίες: ο Οδυσσέας ανεβαίνει σ' ένα βουνό να φέρει κυνήγι στους άντρες του, και από την κορυφή του παρατηρεί καπνό να βγαίνει από το δάσος. Καθώς το νησί τριγυρίζουν απέραντες θάλασσες και κανείς δεν ξέρει πλέον πού πέφτει η ανατολή και πού η δύση, στέλνει τους άντρες να ερευνήσουν το εσωτερικό μήπως και βρουν κάποιο στοιχείο που θα τους βοηθήσει (κ190-209).

Αντίστοιχο προβληματισμό θα μπορούσε να προκαλέσει και η σκηνή όπου ο Οδυσσέας αποκρύπτει τις οδηγίες της Κίρκης από το πλήρωμά του και διατάζει να πλησιάσουν στη Σκύλλα και τη Χάρυβδη επειδή (σ. 147) ένιωθε πολύ δυνατός και ήθελε να αναμετρηθεί μαζί τους. Στο πρωτότυπο τα πράγματα είναι λίγο διαφορετικά. Διαβάζουμε μεν (μ116) ότι η μάγισσα τον χαρακτηρίζει σχέτλιο, απερίσκεπτο, επειδή πριν ξεκινήσει όντως ήθελε να επιτεθεί στο τέρας... όταν όμως βρίσκεται τελικά ανάμεσα στη Σκύλλα και τη Χάρυβδη, φαίνεται πως δεν του μένει άλλη επιλογή, παρά να κρύψει την ορμήνια της Κίρκης από τους άνδρες του αλλιώς (μ224) φοβάται πως θα παρατήσουν τα κουπιά και τότε ολόκληρο το πλοίο είναι καταδικασμένο.

Ας μην βιαστούμε λοιπόν να χαρακτηρίσουμε τον Οδυσσέα ανόητο ή επηρμένο. Και ας μην ξεχνάμε ότι υπό την οπτική του αφηγητή, η παράβαση αποτελεί μια από τις βασικές (κατά Propp) λειτουργίες του μαγικού παραμυθιού. Αν οι ήρωες ήταν πάντοτε προσεκτικοί, ούτε θα κατέληγαν σε περιπέτειες, ούτε και θα τραγουδούσαμε ποτέ τις ιστορίες τους.

Ένα άλλο σημείο που θα μπορούσε να φανεί παράξενο στα παιδιά, είναι εκείνο με την τιμωρία των Φαιάκων από τον Ποσειδώνα. Ο θεός της θάλασσας πετρώνει το πλοίο τους, επειδή αψηφώντας τη βούλησή του, βοήθησαν τον Οδυσσέα να γυρίσει στην πατρίδα του. Σωστά η βασίλισσα Αρήτη ρωτάει απορημένη τον πατέρα της (σ. 235) Μα, Αλκίνοε, αυτό σημαίνει ότι δεν πρέπει πια να είμαστε γενναιόδωροι; Για να λάβει την απάντηση ότι απλώς θα πρέπει να προσπαθήσουν να είναι πολύ πολύ προσεκτικοί... Τι μήνυμα μπορεί άραγε να μεταφέρει η σκηνή αυτή σε έναν σύγχρονο μαθητή; Αν το να βοηθήσουμε έναν συνάνθρωπό μας αντιβαίνει στη βούληση του Θεού ή στο γράμμα του νόμου, ποια πρέπει να είναι η αντίδρασή μας; Τι είναι σωστό και τι δίκαιο να γίνει;

Οι Λαιστρυγόνες διαλύουν τον στόλο του Οδυσσέα -
τοιχογραφία 1ου αιώνα π.Χ., μουσείο Βατικανού (πηγή)

Όπως η Ιλιάδα (από την περασμένη εβδομάδα) έτσι και η Οδύσσεια, αποτελεί ένα από τα σημαντικότερα έπη στην παγκόσμια λογοτεχνική ιστορία, κι έχει όπως είναι φυσικό αποτελέσει (συνειδητά ή ασυνείδητα) έμπνευση για κάθε άνθρωπο και κάθε καλλιτεχνικό έργο που την ακολούθησε. Χαρακτηριστικό είναι ότι ακόμα και σήμερα, επιστήμονες ανατρέχουν σε αυτήν αναζητώντας απαντήσεις για σύγχρονα ζητήματα, όπως η ψυχολογία των στρατιωτών που επιστρέφουν από διεθνή μέτωπα. Η ιστορία του βασιλιά της Ιθάκης έχει τραγουδηθεί αμέτρητες φορές, ενώ τα παιδιά την συναντούν για πρώτη φορά σε νηπιακή ηλικία και όσο μεγαλώνουν την απαντούν ξανά και ξανά σε πάμπολλες διασκευές, τόσο στο σχολείο, όσο και στην καθημερινή τους ζωή: ως εικονογραφημένο παραμύθι - ιστορία, κόμικ, κινούμενο σχέδιο ή 3D animation, ως τραγούδι, παράσταση θεάτρου σκιών, θεατρικό έργο, κινηματογραφική ταινία, τηλεοπτική σειρά, μέσα από μια σειρά εκφράσεις αλλά και στις άπειρες παραλλαγές που ενέπνευσε. Η παρούσα εκδοχή, ακόμα κι αν δεν μπορεί να θεωρηθεί η καταλληλότερη για την πρώτη επαφή των παιδιών με τον μύθο, αποτελεί μια αξιόλογη εναλλακτική διασκευή που σέβεται την αυθεντική πλοκή.

Στη σκηνή με την δοκιμασία των μνηστήρων, τα δώδεκα τσεκούρια μέσα από τα οποία οι υποψήφιοι διεκδικητές του θρόνου καλούνται να περάσουν ένα βέλος, μάλλον δεν είχαν έναν κρίκο στην κορυφή (όπως διαβάζουμε στη σ.290), αλλά ούτε και τρύπα στην κορφή (όπως αναφέρει το σχολικό βιβλίο της Γ' τάξης). Είχαν πιθανότατα απλώς διαφορετικό σχήμα από τα σύγχρονα τσεκούρια. Μυκηναϊκός πέλεκυς τέτοιου τύπου έχει βρεθεί στην περιοχή του Βαφειού Λακωνίας και εκτίθεται στο Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο στο ίδιο δωμάτιο με τα χρυσά κύπελα του διάσημου ομώνυμου τάφου.

Στην εικόνα που ακολουθεί, βλέπουμε στο πάνω μέρος αριστερά τα τσεκούρια της δοκιμασίας όπως αποδίδονται από την ομάδα των εικονογράφων του Τζ. Στίλτον, πιο δεξιά σε μια εκδοχή του Γιάννη Στεφανίδη, ακριβώς κάτω της σ' ένα έργο του Theodor van Thulden (1669) και πιο δεξιά σε μια εικονογράφηση του N.C. Wyeth (1929). Στο μέσο της εικόνας οι ομηρικοί στίχοι (φ73-77) με τα λόγια της Πηνελόπης και στο κάτω μέρος ο τύπος πέλεκυ που μάλλον εννοεί ο ποιητής ότι χρησιμοποιήθηκε. Στη σφραγίδα από το Βαφειό, εικονίζεται άνδρας με το συγκεκριμένο όπλο στον ώμο.

Λίγο αργότερα, στη σκηνή της μνηστηροφονίας, διαβάζουμε ότι (σ.304) ο Ευρύμαχος προσπάθησε να βρει ένα όπλο για να χτυπήσει τον Οδυσσέα πισώπλατα, αλλά για κάποιον ανεξήγητο λόγο όλα τα σπαθιά είχαν εξαφανιστεί. Πιο μετά (σ.310), ότι ο Ευρύμαχος συγκέντρωσε μερικούς συντρόφους του και προσπάθησε να επιτεθεί στον Οδυσσέα και στον Τηλέμαχο πισώπλατα. Προφανώς η συγγραφέας θέλει με κάποιον τρόπο να τονίσει τον ύπουλο χαρακτήρα κάποιων μνηστήρων. Στο ομηρικό ωστόσο πρωτότυπο (χ79-88), ο Ευρύμαχος και χάλκινο σπαθί έχει, αλλά και κατά μέτωπο ορμάει στον Οδυσσέα. Αντίθετα, το μοναδικό πισώπλατο χτύπημα έρχεται από τον ίδιο τον Τηλέμαχο (χ92), που κατόπισθε βαλὼν χαλκήρεϊ δουρὶ ὤμων μεσσηγύς, κάρφωσε δηλαδή το δόρυ του στη μέση της πλάτης του μνηστήρα Αμφίνομου (για να προστατεύσει τον μπαμπά του).

Οδυσσέας και Τηλέμαχος σκοτώνουν τους μνηστήρες της Πηνελόπης (1812) Thomas Degeorge (πηγή)

Μια και ο μήνας Μάρτιος είναι συνήθως αφιερωμένος στην εθνική γιορτή, ας κλείσουμε με μια σύντομη αναφορά στη σχέση Ιλιάδας και Οδύσσειας με την ελληνική κουλτούρα. Τα δυο ομηρικά έπη είναι συνυφασμένα με τον πολιτισμό μας και συνοδοιπορούν μαζί του μέσα στην Ιστορία ξεκινώντας από τόσο παλιά, ώστε δε θα ήταν υπερβολικό να τα αντιμετωπίζουμε ως την πηγή απ' όπου ρέει ο ίδιος ο ελληνισμός (θυμίζουμε και τη λέξη Ιλιαδορωμιοσύνη που ακούστηκε πρόσφατα στη Βουλή). Σε αυτά μπορούμε με ασφάλεια να ανατρέχουμε όποτε αναζητούμε την αρχή μας, γιατί αποτελούν θεμέλιο λίθο του πνευματικού μας οικοδομήματος.

Για τους ξένους λαούς, τα δυο έπη συνταυτίζονται με τους Έλληνες και αποτελούν τους καλύτερους πρεσβευτές τους. Αντιγράφουμε από το Οι Ετρούσκοι του Friedhelm Prayon (σ.76)
Πόσο οι Ετρούσκοι είχαν ενσωματωθεί στον ελληνικό πολιτισμό ήδη από τον 7ο αιώνα π.Χ. φαίνεται και στη μυθολογία. Οι ελληνικοί μύθοι δεν αποτελούσαν απλώς υλικό για την εικονογραφία· θεωρούνταν, όπως και στον ελληνικό κόσμο, μέρος του κοινού ηρωικού παρελθόντος. Τα ομηρικά έπη, λ.χ. - ανεξάρτητα από το πώς εμείς σήμερα μπορούμε να τα προσεγγίσουμε- αποτελούσαν για τους Ετρούσκους αναπόσπαστο στοιχείο του πνευματικού τους κόσμου. Στο κάτω κάτω, ελληνικοί μύθοι, μεταξύ άλλων και η Οδύσσεια, διαδραματίζονται εν μέρει στην Ιταλία.

Στο βιβλίο Η Ιστορία των Επτανήσων από το 1797 μέχρι την Αγγλοκρατία διαβάζουμε ότι όταν στις 29 Ιουνίου 1797 έφτασε στην Κέρκυρα ο γαλλοβενετικός στόλος με αρχηγό τον στρατηγό Anselmo Gentili για να παραλάβει τη διοίκηση από τους Βενετούς (σ.46), όλες οι πολιτικές και θρησκευτικές αρχές του τόπου και πλήθος κόσμου υποδέχτηκαν στην προκυμαία τους δημοκρατικούς Γάλλους. Ο αρχηγός της ορθόδοξης εκκλησίας της Κέρκυρας, ο γέροντας πρωτοπαπάς Γεώργιος Χαλικιόπουλος Μάντζαρος, προσφώνησε τους Γάλλους με τα λόγια: «Γάλλοι, θα βρείτε σ' αυτό το νησί έναν λαό αμαθή από τις επιστήμες και τις τέχνες που δοξάζουν τα έθνη. Μη σταθείτε σ' αυτό. Θα ξαναγίνει στο μέλλον ό,τι υπήρξε στο παρελθόν. Μάθετε να τον εκτιμάτε διαβάζοντας τούτο το βιβλίο» και πρόσφερε στον στρατηγό Gentili την Οδύσσεια του Ομήρου. Το γεγονός κατέπληξε και τον ίδιο το Ναπολέοντα, που το περιγράφει λεπτομερώς σε επιστολή του προς το Διευθυντήριο, της 14 Αυγούστου 1797. Ο Κερκυραίος λόγιος Αρλιώτης, που ήταν αυτόπτης μάρτυρας των γεγονότων, στο ημερολόγιό του δεν αναφέρει τίποτε για την προσφορά του αντίτυπου της Οδύσσειας. Ίσως ο Βοναπάρτης να έγραφε στις εκθέσεις του «ό,τι έπρεπε να έχει συμβεί», γράφει ο Γ. Δαφνής.

Χρήση στην τάξη

Για τα μαθήματα της Γλώσσας και της Ιστορίας, θα βρούμε την περιπέτεια του Οδυσσέα να αναπτύσσεται στα έξι κεφάλαια της 6ης ενότητας του α' μέρους του βιβλίου Ιστορίας της Γ' τάξης. Αποσπάσματα και εικόνες από το βιβλίο του Τζερόνιμο Στίλτον, αλλά και παιχνίδια φιλαναγνωσίας σχεδιασμένα για τα δύο κείμενα (όπως η απαγγελία ενός αποσπάσματος της ιστορίας σε ρυθμό ραπ!), μπορούν να βελτιώσουν τις αναγνωστικές δεξιότητες των παιδιών και να ενισχύσουν τη δημιουργική τους φαντασία. Αν πάλι θεωρούμε χρησιμότερο να εξετάσουμε το επίπεδο αντίληψης και την κριτική ικανότητα των μαθητών μας, μπορούμε να ετοιμάσουμε κάποιες ερωτήσεις, ή και να αναζητήσουμε κάτι έτοιμο, όπως αυτό εδώ το online test για τη μνηστηροφονία. Για τους εκπαιδευτικούς που διαθέτουν στη βιβλιοθήκη τους τη σειρά των Ερευνητών, στο τεύχος Νο 23 - Ιούλιος 2001 θα βρουν ένα αφιέρωμα στον Οδυσσέα (η εικόνα από το οπισθόφυλλο).

Για τα εικαστικά, μπορούμε να αντλήσουμε έμπνευση από έργα τέχνης που αναφέρονται στην περιπέτεια του Οδυσσέα με τον Πολύφημο, αλλά και πίνακες δυτικής ζωγραφικής που σχετίζονται με άλλα επεισόδια από το ταξίδι και που έχει συγκεντρώσει η Κλειώ Αρτεμίδου εδώ. Αν το τμήμα μας δείξει συγκεκριμένο ενδιαφέρον για τα τέρατα που αντιμετωπίζει ο Οδυσσέας, μπορούμε να συναντήσουμε αρκετά από αυτά (και να τα κατασκευάσουμε με πηλό) στο χιουμοριστικό βιβλίο γνώσεων για μεγαλύτερα παιδιά Αστεία και Τέρατα από της γης τα πέρατα. 

Αν τέλος, αποφασίσουμε να συζητήσουμε για τον ρόλο της γυναίκας την μυκηναϊκή εποχή (μια και χτες ήταν η μέρα της), μπορούμε με λίγο μαλλί και ακολουθώντας απλά βήματα να δείξουμε στα παιδιά πώς θα κάνουν τα χέρια τους να μοιάζουν με τον αργαλειό της Πηνελόπης! Περισσότερα για τον αργαλειό μπορούμε να μάθουμε από το πολύ καλό αφιέρωμα του Cretainfo ή από αυτό το βίντεο που μας ενημερώνει για όλη την διαδικασία της ύφανσης. Από τις εικόνες που ακολουθούν, η πρώτη αριστερά βρίσκεται στο βιβλίο του Τζ. Στίλτον, η δεξιά στο αφιέρωμα των Ερευνητών που αναφέραμε πριν, η κάτω αριστερά είναι από το μουσείο της Βραυρώνας και περιγράφει τα μέρη του αρχαίου αργαλειού, ενώ η κάτω δεξιά από το ιστορικό μουσείο Κρήτης· βλέπουμε σε αυτήν, πώς και στα νεότερα χρόνια η θέση του αργαλειού είναι εκεί που αναφέρει ο Όμηρος, δηλαδή απέναντι από το κρεβάτι: ιστόν εποιχομένην και εμόν λέχος αντιόωσαν (Α31)

Μια πιο απαιτητική δραστηριότητα που ίσως αφορά περισσότερο μαθητές Γυμνασίου, είναι η διαδικτυακή αναζήτηση μουσικών έργων εμπνευσμένων από τα ομηρικά έπη απευθείας ή μέσω της Λατινικής γραμματείας. Η λίστα με τους δημιουργούς περιλαμβάνει ονόματα όπως των Μότσαρτ, Gluck, Μοντεβέρντι, Μπερλιόζ, Χαίντελ, κ.ά., ενώ στο Δημοτικό μπορούμε να τα αξιοποιήσουμε ως υπόκρουση για κάποιες από τις παραπάνω προτεινόμενες δράσεις.

Οι περιπέτειες του Οδυσσέα