Τραγούδι για τρεις

Υπόθεση

Η Ελισάβετ Νόιγκερ διδάσκει πιάνο τη 14χρονη Χριστίνα, που συγκεντρώνει μαρτυρίες από την Κατοχή για τη σχολική γιορτή της 28ης Οκτωβρίου. Προγραμματίζουν μια συνέντευξη στην οποία η κοπέλα καλεί και τον συμμαθητή της Φίλιππο για να τραβήξει φωτογραφίες. Η διστακτικότητα της δασκάλας να απαντήσει σε κάποιες ερωτήσεις, βάζει τον νεαρό σε υποψίες. Μήπως μπροστά τους βρίσκεται κάποιο καλά κρυμμένο μυστικό από την εποχή του πολέμου; Τα παιδιά αναζητούν στοιχεία στον λόφο του Στρέφη, όπου θα συναντήσουν έναν ηλικιωμένο αντιστασιακό, πρόθυμο να τα βοηθήσει. Θέλει να τους συστήσει τον φίλο του Κώστα, που στην κατοχή ήταν ο τσαγκάρης της γειτονιάς και γνωρίζει πρόσωπα και πράγματα. Μια αναποδιά στην υγεία της κυρίας Ελισάβετ όμως, θα καθυστερήσει τις έρευνές τους. Λίγο αργότερα, ο Φίλιππος αναλαμβάνει να τις συνεχίσει με πρόσχημα τη γιορτή της Εθνικής Αντίστασης στις 25 Νοεμβρίου. Τελικά, μετά από μεγάλη προσπάθεια των παιδιών, το μυστήριο θα εξιχνιαστεί και η αλήθεια θα λάμψει, ξελαφρώνοντας την γιαγιά Ελισάβετ από ένα αβάσταχτο βάρος.

Χαρακτηριστικά
Εκδότης: Πατάκης
Συγγραφέας: Λότη Πέτροβιτς - Ανδρουτσοπούλου
Εικονογράφηση: Λότη Πέτροβιτς - Ανδρουτσοπούλου (εξώφυλλο)
ISBN: 978-960-293-692-4
Έτος 1ης Έκδοσης: 1992
Σελίδες: 221
Τιμή: περίπου 9 ευρώ
Ηλεκτρονική αγορά εδώ
Τάξεις: Ε', Στ', Γυμνάσιο

Κριτική

Βραβευμένο μυθιστόρημα που αναφέρεται στην περίοδο της γερμανικής κατοχής, και αποτελεί θεωρώ ένα από τα κορυφαία της Λότης Πέτροβιτς. Η ιστορία που μας διηγείται είναι γραμμένη αριστοτεχνικά, παρέχει πληροφορίες για την εποχή του πολέμου στην Αθήνα, αλλά προσφέρει και μεγάλες συγκινήσεις στον αναγνώστη. Οι χαρακτήρες δεν είναι απλώς ολοκληρωμένοι, αλλά διαθέτουν πλούσιο παρελθόν και μέλλον που ξεπερνά το βιβλίο, αφού για μια ακόμη φορά αντλούνται από τις δεξαμενές των οικογενειών που έχει δημιουργήσει η συγγραφέας. Το κεντρικό θέμα στο έργο  είναι η ενοχή, που στοιχειώνει την γιαγιά Ελισάβετ ολόκληρη την ενήλικη ζωή της. Η πλοκή κινείται εναλλάξ σε δύο χρονικά επίπεδα, με τα 8 από τα 17 κεφάλαια να μας ταξιδεύουν στα χρόνια της Κατοχής μέσα από αναμνήσεις και διηγήσεις, και τα υπόλοιπα να αφορούν την σύγχρονη εποχή όπου οι δυο μαθητές επιχειρούν να ξεδιαλύνουν το μυστήριο. Εικονογράφηση μπορεί να μην υπάρχει, όμως το βιβλίο κερδίζει τον αναγνώστη και διαβάζεται πολύ ευχάριστα. Το προτείνουμε ανεπιφύλακτα σε μαθητές των μεγάλων τάξεων του Δημοτικού και του Γυμνασίου.

Εξαιρετικά ενδιαφέρουσα πλοκή Αριστοτεχνική γραφή Χαρακτήρες με βάθος Προβολή ανθρωπιστικών αξιών

Αξίες - Θέματα

Ιστορία, Ανθρωπισμός, Ειρήνη, Απώλεια, 28η Οκτωβρίου, Αγάπη, Ενοχή

Σκηνές που ξεχωρίσαμε
Τα συναισθήματα ενοχής που προκαλούν στη γιαγιά Ελισάβετ οι μνήμες από την Όλγα.

Εικονογράφηση

Εντελώς απούσα, όμως το κείμενο απευθύνεται σε μεγαλύτερα παιδιά. Ίσως ένας χάρτης της περιοχής του Στρέφη, κάποια ντοκουμέντα ή εικόνες της κατοχικής Αθήνας να μπορούσαν να προσθέσουν αισθητική αξία στο έτσι κι αλλιώς εξαιρετικό αυτό ανάγνωσμα.

 
Απόσπασμα

Τετάρτη και ψιχαλίζει από το πρωί. Ραντίζει ο Οκτώβρης τους δρόμους, τις πλατείες, τα σπίτια, και μοσχοβολάει φθινόπωρο. Τρελαίνεται η Χριστίνα για τούτη τη μυρωδιά, που κατεβαίνει πιο έντονη από το λόφο. Σήμερα, ωστόσο, δεν ήταν ανάγκη να βρέξει. Αν συνεχίσει έτσι, μπορεί και να μη βρουν το απόγευμα στο πέτρινο παγκάκι εκείνο τον ασπρομάλλη της Κυριακής με το φίλο του. Το θυμάται καλά, τους είχε πει «αν είναι καλός ο καιρός…».

Δεν πρόσεχε στο μάθημα το πρωί. Το μυαλό της γύριζε ολοένα στην καινούρια κασέτα που πρέπει να ετοιμάσει. Και τώρα, που μεσημέριασε και ψιλοβρέχει ακόμα, φοβάται μήπως ανέβουν στο λόφο άδικα με το Φίλιππο. Να έβαινε καλή, τουλάχιστον, η νέα συνέντευξη, αργότερα που θα ξαναπάνε  στην κυρία Ελισάβετ! Ο καιρός περνάει κι έχει αγωνία. Οι άλλοι στην τάξη έχουν βασιστεί κυρίως σε κείνη. Βέβαια δε θα ‘πρεπε ν’ ανησυχεί. Ο Φίλιππος υποσχέθηκε να βοηθήσει. Και τις υποσχέσεις του αυτός τις κρατάει.

Στις τέσσερις ακριβώς, ο Φίλιππος με τη φωτογραφική μηχανή βρίσκεται στην πόρτα της. Η βροχούλα, επιτέλους, σταμάτησε. Ωραία! Όμως τι σόι φωτογραφίες θα βγουν τέτοια ώρα, με συννεφιά, ένας θεός το ξέρει.

Λοιπόν, εντάξει; Έχει μαζί του ο Φίλιππος και το μαγνητοφωνάκι γι’ αργότερα, για την κυρία Ελισάβετ; Ναι, το έχει. Μήπως θυμήθηκε και τα εργαλεία; Ε, όχι και τα εργαλεία! Όλα μαζί δε γίνονται…

- Σωστά! Δίκιο έχεις, βιάζεται να συμφωνήσει η Χριστίνα.

Νεύρα δε χρειάζονται. Γι’ αυτό και δεν του λέει «το γουόκμαν, ωστόσο, το κρέμασες στο λαιμό σου, μαζί με τη φωτογραφική μηχανή». Λες και γίνεται να φωτογραφίζει, να μιλάει και ταυτόχρονα ν’ ακούει και μουσική! Τέλος πάντων.

Όμορφα που είναι στο λόφο μετά τη βροχή! Σήμερα δεν έχει κόσμο, ούτε παιδιά με μπάλες ούτε καροτσάκια, όπως είχε την Κυριακή. Ακόμα καλύτερα! Θα μοιάζει περισσότερο μ’ εκείνα τα χρόνια, όταν θα προβάλει η Χριστίνα τις διαφάνειες.

- Θυμήσου να ρωτήσουμε και για τη λίμνη, του λέει.

- Άσε πρώτα να τους βρούμε, έχει κι εκείνος τις αμφιβολίες του.

Όμως ο ασπρομάλλης της Κυριακής είναι εκεί και τους περιμένει. Μονάχος του. Ο φίλος του, όχι, δεν τα κατάφερε. Είναι άρρωστος, λέει. Τον χτυπάει η υγρασία στα ρευματικά του. Έχει, πάντως, εκείνος την πληροφορία που θέλουν. Κοντά στο παλιό καταφύγιο, πιο πέρα από το θεατράκι ήταν το μεγάλο κλουβί.

Ξεκινούν κι οι τρεις προς τα κει. Κρομοστασιά που την έχει ο ασπρομάλλης της Κυριακής! Τώρα που τον βλέπει όρθιο η Χριστίνα, το καταλαβαίνει καλύτερα. Πού να ήταν, άραγε, στην Κατοχή αυτός; Δεν αντέχει, θα τον ρωτήσει…

Εδώ ήτα, λέει, στην Αθήνα. Τα πρώτα χρόνια, τουλάχιστον. Ύστερα βγήκε κι αυτός στο βουνό, με άλλους μαζί της Εθνικής Αντίστασης. Αν ήταν πολλοί στην Αντίσταση; Και βέβαια ήταν. Στρατός ολόκληρος, αν τις υπολογίσεις όλες μαζί τόσες πολλές οργανώσεις!

- Πολλές; Ξαφνιάζεται η Χριστίνα. Μα δυο τρεις δεν ήταν μονάχα; Το ΕΑΜ, ο ΕΔΕΣ…

Όχι, της λέει. Αυτές ήταν οι μεγαλύτερες, αλλά υπήρχαν κι άλλες πολλές, δε θυμάται ακριβώς πόσες. Η ΠΕΑΝ, η Ιερή Ταξιαρχία, το Ενωτικό Κόμμα, η Εθνική Δράση, η ΕΣΑΣ, η ΠΑΝ… Ήταν και ο ΕΛΑΣ στα βουνά, και η ΕΚΚΑ, κι άλλες ένα σωρό, μικρές ή μεγάλες, αλλά όλες θαυματουργές.

- Κι εσείς; Σε ποια ήσασταν απ’ όλες; Θέλει να μάθει η Χριστίνα.

- Φτάσαμε! λέει εκείνος. Εδώ ήταν τα παγόνια.

Ο Φίλιππος ψάχνει να βρει την πιο κατάλληλη θέση για τη φωτογραφία. Ναι, ναι, θα τραβήξει δυο τρεις, όχι μία μονάχα, εντάξει. Κι έπειτα μία τη Χριστίνα με τον ασπρομάλλη της Κυριακής. Θέλει η Χριστίνα να τον θυμάται, τον παρακαλεί πολύ.

Εκείνος της χαμογελάει. Στην ηλικία του, λέει, καλύτερα ν’ αποφεύγει κανείς τις φωτογραφίες, αλλά να μην τις χαλάσει το χατίρι. Στα όμορφα κορίτσια δε λένε «όχι»!

Ο Φίλιππος τραβάει γρήγορα τις φωτογραφίες και κλείνει κάπως νευριασμένος τη μηχανή.

- Εντάξει, μπορούμε να πηγαίνουμε, λέει απότομα και βάζει στ’ αυτιά του τ’ ακουστικά του γουόκμαν.

Τι έπαθε πάλι; Τι συμπεριφορά είν’ αυτή;

- Και πότε ανεβήκατε στο βουνό; Γυρίζει η Χριστίνα στο φίλο τους, να μπαλώσει τα πράγματα.

- Φθινόπωρο του ’42 πρέπει να ήταν. Ετοιμάζαμε μια μεγάλη ανατίναξη, στη γέφυρα του Γοργοπόταμου, αν έχετε ακούσει…

Και βέβαια το είχαν ακούσει, το ήξεραν αυτό το μεγάλο κατόρθωμα τα παιδιά. Το γιόρταζαν και στο σχολείο στις 25 του Νοέμβρη. Και ο γυμνασιάρχης τους έβγαζε λόγο «για τα θαύματα που πετυχαίνει η εθνική ομοψυχία». «Ήταν από τις ελάχιστες φορές που συνεργάστηκαν οι αντιστασιακές οργανώσεις» πρόσθετε πάντα.

- Έτσι δεν είναι, Φίλιππε; Τον ρωτάει η Χριστίνα, για να τον κάνει να μιλήσει κι αυτός και να βγάλει, επιτέλους, τ’ ακουστικά - τι τον έπιασε;

Δεν ακούει. Ή κάνει πως δεν ακούει;

- Δίκιο έχει ο γυμνασιάρχης σας, κουνάει το λευκό του κεφάλι ο μεγάλος τους φίλος. Όλο τον άλλο καιρό έβραζε η διχόνοια, κατάρα των Ελλήνων πανάρχαιη. ΕΑΜ και ΕΔΕΣ είχαν γίνει εχθροί. Έφτασαν να σκοτώνονται μεταξύ τους ακόμα κι αδέρφια! Να προδίδει ο ένας τον άλλο στους Γερμανούς!

Ο Φίλιππος βγάζει απότομα τ’ ακουστικά και κοιτάζει με νόημα τη Χριστίνα.

Με άλλα λόγια, όταν θέλει, ακούει ο κύριος Φίλιππος, ακόμα και με τ’ ακουστικά του γουόκμαν. Θα του τα ψάλει αργότερα, δε θα γλιτώσει. Τώρα εκείνη θέλει να ρωτήσει κάτι ακόμα:

- Και αν ήθελε κάποιος ν’ ανήκει σε δύο οργανώσεις;

- Δε γινόταν! Τον λογάριαζαν για προδότη. Και υπήρχαν, πραγματικά, Έλληνες που συνεργάζονταν με τον καταχτητή. Οι ταγματασφαλίτες, άλλοι καλοθελητές, από φόβο ή συμφέρον… Πάντως, ακόμα κι από πρόθεση καλή αν τολμούσε κανένας να βοηθήσει και τις δυο οργανώσεις, αργά ή γρήγορα τον ανακάλυπτα. Και τότε…

- Τότε; Τον κοιτάζει η Χριστίνα.

- Τον κάρφωναν στην Γκεστάπο, την αστυνομία των Γερμανών, ή στα ΕΣ ΕΣ. Καμιά φορά και στους καραμπινιέρους.  Πιο συχνά, τον καθάριζαν μοναχοί τους οι άνθρωποι της μίας οργάνωσης. Τη νύχτα, το περισσότερο, αλλά και μέρα μεσημέρι ακόμα.

Η Χριστίνα τώρα κοιτάζει κάτω. Δεν αντέχει κι άλλη ματιά του Φίλιππου, σαν να της λέει «τα βλέπεις;».

Τίποτ’ άλλο, λοιπόν, δε θα ρωτήσει. Άλλωστε, κι ο ασπρομάλλης της Κυριακής δείχνει να στενοχωριέται που τα ξαναθυμάται όλ’ αυτά.

- Κρίμα που δεν μπόρεσε να έρθει ο Κώστας, λέει για το φίλο του, ν’ αλλάξει κάπως τη συζήτηση. Εκείνος θα ήξερε να σας πει πολλά για το τι πέρασαν οι απλοί άνθρωποι στην Κατοχή, τουλάχιστον σε τούτη τη γειτονιά, κοντά στο λόφο του Στρέφη. Ήξερε κόσμο και κόσμο, χρόνια τσαγκάρης εδώ.

Με το «τσαγκάρης» πετάχτηκαν κι οι δυο μαζί. Τσαγκάρης! Και τον έλεγαν Κώστα!

- Μα τότε πρέπει οπωσδήποτε να τον συναντήσουμε, και σύντομα μάλιστα! Ενθουσιάζεται ο Φίλιππος.

Ο λόφος του Στρέφη όπως είναι σήμερα

Σχόλια
Εκτός από την ενοχή, ένα άλλο θέμα που πραγματεύεται το μυθιστόρημα είναι ο εθνικός διχασμός, όπως εκφράζεται μέσα από την αντιπαλότητα των αδελφών Μενέλαου και Θεοδόση. Ο πρώτος ανήκει σε μια αντιστασιακή ομάδα δεξιάς ιδεολογίας και ο δεύτερος δραστηριοποιείται με το αντάρτικο των αριστερών. Έχουμε έτσι την δυνατότητα να παρακολουθήσουμε τη βαθιά διχόνοια ανάμεσά τους (σ.100-1), το προσωρινό τους μόνιασμα για την επιχείρηση στον Γοργοπόταμο (σ.107) και την ρήξη που τους οδηγεί στο βουνό (σ.136), για να πολεμήσει ο καθένας με τους δικούς του. Η όμορφη Όλγα, που θα μπορούσε να συμβολίζει τον λαό ή την ελληνική νεολαία, φλερτάρεται τόσο από τη μία πλευρά όσο και από την άλλη, αλλά γελάει και με τους δυο (σ.136). Τους βοηθάει όσο μπορεί στο έργο τους χωρίς όμως να παίρνει πολιτική θέση και δηλώνει «Εγώ είμαι με την Ελλάδα» (σ.171, 183) και «Εγώ το μόνο που θέλω είναι να λευτερωθούμε μια ώρα αρχύτερα...» (σ.137). Όπως αποδεικνύεται όμως από τις εξελίξεις, η αγνή ηρωίδα είναι η μόνη που τελικά ζημιώνεται: Δίνει τη ζωή της για την ελευθερία και πεθαίνει για όλους χωρίς πολλά και μεγάλα λόγια (σ.183). Αντίθετα, οι δύο αδελφοί επιζούν, ξεχνούν γρήγορα τον πόλεμο και τις υποσχέσεις τους και ακολουθώντας χωριστούς δρόμους, ξανανταμώνουν στο μέλλον, μέσα στην τάξη των βολεμένων.

Οι ελπίδες για συμφιλίωση που στο τέλος του πολέμου γεννούν τα συνθήματα στους τοίχους (σ.169) και στη σύγχρονη εποχή οι τηλεοπτικές εκπομπές με ηλικιωμένους του ΕΑΜ και του ΕΔΕΣ να αγκαλιάζονται (σ.125) δεν πείθουν τον παππού του Φίλιππου που λέει κολοκύθια, οι Έλληνες ποτέ δε θα βάλουν μυαλό...

το σύμπλεγμα της εθνικής συμφιλίωσης στην πλατεία Κλαυθμώνος

Να αναφέρουμε εδώ ότι κάποιες από τις ιστορίες που συναντάμε στο βιβλίο, περιέχονται και στον Καιρό της Σοκολάτας με μικρές αλλαγές. Η δράση και στα δύο ιστορικά επίπεδα, κινείται γεωγραφικά γύρω από την περιοχή του Στρέφη. Εικόνες και πληροφορίες για την ιστορία του λόφου μπορούμε να αντλήσουμε από εδώ, ενώ για το παρασκήνιο της δεντροφύτευσής του μαθαίνουμε από ένα επεισόδιο της εκπομπής Μηχανή του Χρόνου (5:30 έως 7:10) που ενεργοποιείται και από τον παρακάτω σύνδεσμο. Δεξιά ένας χάρτης της περιοχής των Εξαρχείων με τους χώρους πρασίνου (πηγή).

Χρήση στην Τάξη

Μέσα από το βιβλίο, οι μαθητές θα γνωρίσουν μια πλήρη εικόνα της κατάστασης στα χρόνια της κατοχής. Θα μάθουν για την μεγάλη πείνα (σ.61-73) που οδήγησε στον θάνατο χιλιάδες Αθηναίους, για τη δράση των αντιστασιακών οργανώσεων αλλά και τις μεγάλες πορείες του απλού λαού που με αφορμή την κηδεία του Παλαμά, την επιστράτευση και τα γεγονότα στη Μακεδονία (σ.113-116) έβγαινε στους δρόμους. Θα διαβάσουν για τη μεγάλη ζωή που έκαναν κάποια κτήνη (σ.203), συνεργάτες των Γερμανών και οι οικογένειές τους (αντιπροσωπεύονται στο βιβλίο από τον Κούλη και τον πατέρα του), αλλά και το άσχημο τέλος που επιφύλασσε η Ιστορία για ορισμένους από αυτούς.

Η μέθοδος με την οποία εργάζονται η Χριστίνα και ο Φίλιππος για το μάθημα της Ιστορίας, παίρνοντας συνεντεύξεις από γηραιότερους, φωτογραφίζοντας τόπους και ερευνώντας σκοτεινά μυστήρια, μπορεί να εμπνεύσει και τους δικούς μας μαθητές να δραστηριοποιηθούν για κάποιο τοπικό θέμα και να το παρουσιάσουν. Με τον τρόπο αυτό, ίσως καταφέρουν να δουν τον κόσμο με άλλο μάτι όπως οι δύο ήρωες, που χάρη στην ενασχόλησή τους με το παρελθόν, αρχίζουν να εκτιμούν πράγματα που προηγουμένως τους έμοιαζαν αδιάφορα (σ.124-5).

Στο κείμενο, γίνεται ονομαστική αναφορά σε αρκετές αντιστασιακές ομάδες. Για την ιστορία και τη δράση τους μπορούν οι μαθητές να ενημερωθούν από εδώ.  Μεγαλύτερη βαρύτητα δίνεται (σ.49, 133, 166) στην οργάνωση Μπουμπουλίνα, αρχηγός της οποίας ήταν η Λέλα Καραγιάννη, απόγονος της αγωνίστριας του 1821. Μια ομάδα μαθητών μπορεί να αναλάβει να ερευνήσει στοιχεία από τη δράση της (στοιχεία εδώ κι εδώ) και να την παρουσιάσει στην τάξη. Αν μάλιστα το σχολείο μας βρίσκεται κοντά στην πλατεία Αμερικής, μπορούμε να επισκεφθούμε το σπίτι της στην ομώνυμη οδό. Ακολουθώντας τον σύνδεσμο από την παρακάτω εικόνα, παρακολουθούμε ένα σχετικό βίντεο από την ταινιοθήκη της ΔΤ.

Τραγούδι για τρεις