Κλεομένης

Υπόθεση

Μετά τον θάνατο του Άγη Δ', ο γιος του μεγάλου του αντιπάλου, Κλεομένης Γ', συνεχίζει τον αγώνα για κοινωνική μεταρρύθμιση, και καταφέρνει να επαναφέρει το Λυκούργειο πολίτευμα στη Σπάρτη. Ο Άρατος της Σικυώνας, αρχηγός της Αχαϊκής Συμπολιτείας, βλέποντας τη δυναμική της επανάστασης και φοβούμενος επέκτασή της σε όλη την Πελοπόννησο, ζητάει τη βοήθεια του Μακεδόνα βασιλιά Αντίγονου Γ' Δώσωνα. Οι Σπαρτιάτες μένουν μόνοι. Μια σειρά από άστοχες ενέργειες και προδοσίες, οδηγούν στη συντριβή και στην κατοχή  της Σπάρτης από τους Μακεδόνες. Ο Κλεομένης στρέφεται στον Πτολεμαίο Γ' τον Ευεργέτη και επιχειρεί να συνεχίσει το έργο του καταφεύγοντας στην αυλή του, στην Αλεξάνδρεια της Αιγύπτου. Μέσα όμως στο άγνωστο γι' αυτόν περιβάλλον χλιδής, διαφθοράς και δολοπλοκιών, οι προσπάθειές του δεν θα έχουν τύχη.

Χαρακτηριστικά

Εκδότης: Κέδρος

Συγγραφέας: Λιλή Μαυροκεφάλου

Εικονογράφηση: Νίνα Σταματίου (εξώφυλλο)
ISBN: 978-960-04-0321-Χ 

Έτος 1ης Έκδοσης: 1981

Σελίδες: 523
Τιμή: 18 ευρώ (νέα έκδοση) / 30 ευρώ (παλαιά έκδοση)
Ηλεκτρονική αγορά έκδοση 1997 / έκδοση 1981
Τάξεις: Γυμνάσιο

Κριτική

Η συνέχεια στην μεγαλειώδη ιστορική περιπέτεια του Άγη, έρχεται με ένα ακόμα βραβευμένο (και δυστυχώς εξαντλημένο) έργο από τη Λιλή Μαυροκεφάλου, που χωρίζεται σε δύο μέρη (Α' μέρος: Σπάρτη - Β' μέρος: Αλεξάνδρεια). Η γραφή είναι πιο απλή σε σχέση με το πρώτο βιβλίο, η έκταση του κειμένου όμως διπλάσια. Η εικονογράφηση απουσιάζει και πάλι, ενώ τα τυπογραφικά, η στοίχιση, αλλά και οι θεματικές (αγώνας για ανατροπή του συστήματος, δολοπλοκίες, διαφθορά, ερωτικές περιπέτειες) απευθύνονται περισσότερο σε εφήβους και λιγότερο σε μαθητές Δημοτικού. Οι σκληρές σκηνές είναι αρκετές (ειδικά στο Β' Μέρος), και το τέλος της ιστορίας προβάλλει μάλλον στενάχωρο για τους μικρότερους αναγνώστες. Χωρισμένο σε 32 κεφάλαια μετρίου μεγέθους (10-20 σελίδες το καθένα), το βιβλίο είναι σε γενικές γραμμές συναρπαστικό, με ζωντανούς χαρακτήρες, διαρκή δράση και ανατροπές στην πλοκή. Υπάρχουν όμως και σημεία που παρατηρείται "κοιλιά", όπως το πρώτο κεφάλαιο του δεύτερου μέρους, που με τις σχεδόν 50 σελίδες του και τις μακροσκελείς περιγραφές της Αλεξάνδρειας, ενδέχεται να κουράσει κάποιους λιγότερο φανατικούς.

Το βιβλίο προτείνεται κυρίως σε μαθητές γυμνασίου που ενδιαφέρονται για την αρχαία ιστορία, την ελληνιστική Αλεξάνδρεια ή τις κοινωνικές επαναστάσεις, αλλά και σε όσους διάβασαν την ιστορία του Άγη και επιθυμούν να ζήσουν τη συνέχειά της.

Ιστορικός χάρτης της Ελλάδας την εποχή του Κλεομένη Γ'

Η συγγραφέας, παραμένοντας και πάλι πιστή σε όσα μας παραδίδει ο Πλούταρχος (όχι ο τραγουδιστής, ο άλλος), δημιουργεί άλλο ένα λογοτεχνικό κόσμημα. Τα καλολογικά στοιχεία είναι αρκετά, χωρίς όμως να δυσχεραίνουν τη ροή, ενώ οι εικόνες αρχαίων μνημείων και οι σκηνές από την ελληνιστική καθημερινότητα ξετυλίγονται μπροστά μας ζωντανές και μαγευτικές. Ξεχωρίσαμε εκείνη όπου η άρρωστη Αγιάτιδα κάνει την πρώτη της εμφάνιση (σ.46), ή όταν ως μητέρα κρυφοκοιτάζει τον νέο της άντρα να διηγείται παραμύθια στο παιδί της (σ.93-4). Εξαιρετική στην περιγραφή της είναι επίσης η σκηνή όπου η γριά Κρατησίκλεια παίζει κιθάρα (σ.283) αλλά και το σημείο που οι Σπαρτιάτες κοιτάζουν αποσβολωμένοι τον πλούτο της Σαλαμινίας, του πλωτού παλατιού του Πτολεμαίου (σ.350). Κλείνοντας, να αναφέρουμε ότι οι περιγραφές των προσώπων, δεν έχουν -κατά την ταπεινή μου πάντα γνώμη- τίποτα να ζηλέψουν από εκείνες που μας δίνουν μεγάλοι κλασικοί της λογοτεχνίας (βλ. π.χ. περιγραφές Πτολεμαίου και Βερενίκης σελ. 354-5).

Οι "δύσκολες" σκηνές όπως ήδη αναφέραμε, είναι αρκετές. Συγκεκριμένα, θα συναντήσουμε στις σελίδες του βιβλίου έναν γεράκο να βρίσκει τραγικό θάνατο (σ.107), εφόρους να σφαγιάζονται (σ.174), απλούς ανθρώπους να δολοφονούνται (σ.256), ή να πέφτουν θύματα βασανισμού (σ.276) τη θάλασσα να γεμίζει πτώματα (σ.270), φρικτές περιγραφές από το πέρασμα του Άρατου στη Μαντίνεια (σ.292) αρκετούς από τους ήρωες  να αυτοκτονούν (σ.342 και σ.508) ενώ θα γίνουμε μάρτυρες της εκτέλεσης μιας οικογένειας από τον δήμιο (σ.516). Στον επίλογο τέλος, γίνεται αναφορά στο λιντσάρισμα της Οινάνθης και της Αγαθόκλειας (σ. 522). Όχι ακριβώς αυτό που θα προτείναμε σ' ένα παιδί πριν τον ύπνο... ας δει τηλεόραση: παίζει Σβαρτσενέγκερ! (χιούμορ)

Η μεγάλη αντίθεση που αναδύεται αυτή τη φορά μέσα από το κείμενο, δεν είναι τόσο ανάμεσα στο νέο και το παλιό, όπως στο προηγούμενο βιβλίο, αλλά ανάμεσα στο λιτό, κλασικό και ελληνικό του σπαρτιατικού κόσμου που σβήνει, και το πλούσιο, άμετρο και κοσμοπολίτικο της Αλεξάνδρειας που ανατέλλει. Ο ονειροπαρμένος Πτολεμαίος Δ' κάπου θυμίζει τον Νέρωνα του Quo Vadis και όλα δείχνουν ότι στην εποχή που μας περιγράφεται, η αξία του μέτρου (σ.356) έχει παραδώσει τα σκήπτρα της στη χλιδή (σ.433) με το έδαφος ήδη να προλειαίνεται για ρωμαϊκά όργια (σ.444). Η διαφορά ανάμεσα στον αμόλυντο Σπαρτιάτη και στην βουτηγμένη στα πλούτη παλατιανή σαπίλα (σ.408) της Αλεξάνδρειας δίνεται χαρακτηριστικά μέσα από τις σκέψεις του Πτολεμαίου για τον Κλεομένη: "Κοντά του ήταν σαν ν' ανοιγόταν ένα παράθυρο κι έμπαινε ολοκάθαρος αέρας. Στιγμές στιγμές του φαινόταν πως εκείνος ανήκε σ' ένα άλλο ανθρώπινο είδος που ίχνη του είχαν ίσως απομείνει σε μακρινές χώρες. Το βλέμμα του ήταν καθαρό κι ίσιο..." (σ. 399) Ο Κλεομένης μπορεί να μην φτάνει σε ακεραιότητα τον προηγούμενο βασιλιά Άγη, σε σύγκριση όμως με τα όσα επικρατούν στην Αίγυπτο θυμίζει αμνό. Με την αυτοκτονία του μάλιστα, καταφέρνει να παραμείνει άφθαρτος και να εξυπηρετήσει το σκοπό του με το τελευταίο μέσο που του απομένει.  Η φράση του λίγο πριν εγκαταλείψει τη Σπάρτη Η αυτοκτονία δεν πρέπει να 'ναι αποφυγή πράξης, αλλά να' ναι η ίδια πράξη. Είναι ντροπή να ζούμε και να πεθαίνουμε μόνο για τον εαυτό μας (σ.341) προοικονομεί ως ένα βαθμό το τραγικό αλλά και ηρωικό τέλος του επαναστάτη βασιλιά και των 14 συντρόφων του.

Κι ένα τραγικό και ηρωικό τέλος κατά Monty Python (πηγή)

Αξίες - Θέματα

Ιστορία-Αρχαιολογία, Γενναιότητα, Ανισότητα, Φιλία, Νοσταλγία, Δραστηριοποίηση, Διαφορετικότητα, Μετανάστευση για οικονομικούς (Θεόδοτος σ.405) ή πολιτικούς λόγους (κεφ.20-24)

Απόσπασμα

Ο κήρυκας χτύπησε το σκήπτρο του τρεις φορές κι όλο εκείνο τ’ ανήσυχο πλήθος μαρμάρωσε μεμιάς. Έγινε όλο μάτια κι αυτιά.

Ο Κλεομένης ανέβηκε στο βάθρο του ομιλητή. Η περπατησιά του είχε τη χαριτωμένη σβελτάδα και τη μεγαλόπρεπη σιγουριά του τίγρη. Κόντευε τα τριάντα, μα έδειχνε παλικαράκι μέσα στην απέριττη, φτιαγμένη από τραχύ ύφασμα, φορεσιά του. το πλήθος ξέσπασε σε ζητωκραυγές. Οι πατεράδες σήκωναν τα παιδιά τους στους ώμους τους, για να μπορέσουν κι εκείνα να δουν το βασιλιά. Αυτά ξεφώνιζαν χαρούμενα, ηλεκτρισμένα απ’ την ατμόσφαιρα του ενθουσιασμού. Ο Κλεομένης περίμενε ακίνητος να κατασιγάσει η θύελλα, μα η παρουσία του, σαν να’ ταν αναμμένο δαυλί, φούντωνε την έξαψη του κόσμου. Έκανε νόημα στο σαλπιχτή να σαλπίσει σιωπητήριο. Η σάλπιγγα ξάφνιασε τον κόσμο και τον βούβανε, και πριν συνέρθει απ’ τη σαστισμάρα του και ξαναρχίσει τις επιδοκιμασίες, ο Κλεομένης μιλούσε.

- Κοιτάχτε, φίλοι μου, τον ήλιο! Λάμπει σαν καλοκαιριάτικος σ’ ασυννέφιαστο ουρανό. Τα σύννεφα διαλύθηκαν σαν κακό όνειρο. Είναι θεόσταλτο σημάδι αυτή η αναπάντεχη καλοκαιρία, γιατί σήμερα η Σπάρτη άφησε πια πίσω της τις σκοτεινές μέρες της ντροπής! Από τώρα και πέρα οι πολίτες τη πια δε θα χωρίζονται σ’ αφεντικά και δούλους! Σβήνονται τα χρέη! Λευτερώνονται όσοι γίναν δούλοι υποθηκεύοντας τα κορμιά τους! Η γη μοιράζεται σε ίσα μεράδια! Μόνο η αρετή πια θ’ ανεβάζει τον έναν ψηλότερα απ’ τον άλλον. Σήμερα πέθαναν μέσα στην πόλη μας η φτώχεια κι ο πλούτος μαζί με τα παιδιά τους: την πλεονεξία και τη διαφθορά των λίγων, τη δυστυχία και την υποδούλωση των πολλών! Αν γινόταν να διώξουμε αυτές τις συμφορές, που σαν επιδημία μας ήρθαν απ’ έξω, δίχως βία, θα λογάριαζα τον εαυτό μου σαν τον πιο ευτυχισμένο άνθρωπο. Όμως οι έφοροι έπρεπε να πεθάνουν, για να μη σταθούν εμπόδιο στην αλλαγή. Μα τι ήταν αυτοί οι έφοροι που αποφάσιζαν για ειρήνη και πόλεμο, ζωή και θάνατο, δίχως να λογοδοτούν πουθενά; Ήταν το μάτι που σας επόπτευε, το χέρι που σας τιμωρούσε, σα δε στέργατε πια να σέρνεστε, το μάτι και το χέρι ενός κορμιού που έτρωγε τις σάρκες σας και παχαίνοντας σάπιζε και βρωμούσε. Το κορμί αυτό ήταν οι τοκογλύφοι, οι αχόρταγοι πλούσιοι, οι εκμεταλλευτές σας. Δίχως την εξουσία των εφόρων είναι πια αδύναμοι κι εσείς μπορείτε να ζήσετε μ’ αξιοπρέπεια. Αυτοί ήταν οι έφοροι στις μέρες μας. Γι’ αυτό έπρεπε να πεθάνουν. Μα παλιά δεν ήταν παρά οι έμπιστοι φίλοι των βασιλιάδων π’ άφηναν εκείνοι στο πόδι τους, σα φεύγαν για μακρινές εκστρατείες. Ο Λυκούργος, ο μεγάλος μας νομοθέτης, δεν όρισε εφόρους και φαίνεται πως ήξερε τι έκανε, γιατί αργότερα σιγά σιγά αυτοί από υπηρέτες των βασιλιάδων γίναν αφεντικά. Τόσο πολύ οι ίδιοι και οι φίλοι τους βουτήχτηκαν στη διαφθορά, τόσο λάτρεψαν το χρυσάφι, τόσο μίσησαν την τιμή και την υπόληψη, που δεν δίστασαν να σκοτώσουν ένα βασιλιά, τον Άγη, επειδή θέλησε να ξαναφέρει το πατροπαράδοτο πολίτευμα και να λευτερώσει το λαό. Αν τους αφήναμε να ζήσουν, παραμόνευε ο κίνδυνος να βουτήξουν την πόλη στη συμφορά και στον τρόμο. Γι’ αυτό έπρεπε να πεθάνουν.

- Θάνατος, θάνατος σ’ όλους τους εχθρούς! ούρλιαξε το πλήθος και τα πρόσωπα αγρίεψαν, τα μάτια γέμισαν μίσος.

- Φτάνει, φίλοι μου, το αίμα που χύθηκε! είπε με σταθερή φωνή ο Κλεομένης, κι ο κόσμος μούδιασε και μαζεύτηκε. Αυστηρά θα τιμωρηθεί όποιος τολμήσει να τραβήξει μαχαίρι. Αφέντης είναι μόνο ο νόμος ανάμεσα σ’ ελεύθερους ανθρώπους. Σήμερα σπείραμε τον καλόν αυτό σπόρο, τη λευτεριά. Μα όσο να ξεπεταχτεί και να θεριέψει, πρέπει να μείνει ανενόχλητος από ζιζάνια. Γι’ αυτό ογδόντα ύποπτοι για ανατροπή του Λυκούργειου πολιτεύματος θα εξοριστούν. Όχι για πάντα. Ο κλήρος τους θα τους περιμένει, σα θα θελήσουν να μοιραστούν τη ζωή μας. Η πόλη για να προκόψει και να μην είναι εύκολο λάφυρο των εχθρών της χρειάζεται πολίτες. Μείναμε πολύ λίγοι. Γι’ αυτό θα διαλέξουμε καινούργιους ανάμεσα στους πιο άξιους ξένους και μέτοικους. Οι γερουσιαστές δε θα’ ναι πια ισόβιοι. Θα εκλέγονται κάθε χρόνο απ’ το λαό. Όσο για τη βασιλική εξουσία, είναι γνωστό πως πάντα τη μοιράζονταν δυο βασιλιάδες από διαφορετικές οικογένειες. Θέλησα να συμμορφωθώ με την παράδοση και το νόμο και κάλεσε απ’ τη Μεσσήνη τον αδερφό του Άγη, τον Αρχίδαμο. Τον δολοφόνησα. Ξέρετε ποιοι! Ξέρετε γιατί! Και μ’ αυτή τη δολοφονία ξεκληρίστηκε η βασιλική γενιά του Άγη, γιατί ο αδερφός του δεν άφησε πίσω του γιο. Γι’ αυτό δε μένει άλλο παρά να μοιραστώ την εξουσία μου με τον αδερφό μου, τον Ευκλείδα.

Ο κόσμος ξέσπασε σε ζητωκραυγές. Ο Ευκλείδας, καθισμένος ανάμεσα στη βασιλική οικογένεια, είχε κοκκινίσει μέχρι τις ρίζες των μαλλιών του. Δεν πίστευε στ’ αυτιά του. Μεγάλοι θεοί! Ήταν ποτέ δυνατό να ζητωκραυγάζουν με τόσο ενθουσιασμό για κείνον; Κι όμως, τ’ όνομά του αντηχούσε από παντού. Ένα κύμα τρελής ευτυχίας τον συνεπήρε. Σηκώθηκε ζαλισμένος απ’ τη θέση του και χαιρέτησε το πλήθος αδέξια. Όταν ξανακάθισε και οι επιδοκιμασίες κόπασαν, άκουσε, σαν σ’ όνειρο, τη φωνή του αδερφού του.

- Η γυναίκα μου κι εγώ, ο αδερφός μου, η μητέρα μου κι ο άντρας της, οι φίλοι μου δίνουμε πρώτοι την περιουσία μας στην πολιτεία για τη μοιρασιά: γη, κοπάδια, χρήματα.

Πανζουρλισμός ενθουσιασμού ξέσπασε στα λόγια αυτά. Οι άνθρωποι αγκαλιάζονταν και πετούσαν τα σκουφιά τους στον αέρα, γελούσαν και κλαίγαν μαζί και τα παιδιά χοροπηδούσαν ξετρελαμένα.

- Ερειπώθηκε ο ναός του Λυκούργου, συνέχισε σαν ησύχασαν λιγάκι, και στ’ άδυτό του φώλιασαν νυχτερίδες. Θα τον ξαναχτίσουμε πιο λαμπρό και θα τον τιμάμε όπως και παλιά. Και πάνω στον τάφο του Άγη θέριεψαν τ’ αγριόχορτα κι ούτε ένα μνημείο δεν τον ξεχωρίζει. θα φροντίσουμε τον τάφο, όπως του αξίζει, και θα χτίσουμε ναό στη μνήμη του. Και μαζί με το Λυκούργο θα λατρεύουμε και κείνον σαν ήρωα της πόλης και θα τον τιμάμε με θυσίες κι αγώνες. Ο χαμός εκείνων δεν πήγε χαμένος. Πάνω στη θυσία τους στεριώνουμε τη δική μας λευτεριά, τη δική μας τιμή.

Καινούργιες ζητωκραυγές κι εκδηλώσεις χαράς αντήχησαν. Ο Κλεομένης απόσυρε το βλέμμα του απ’ την τρικυμισμένη ανθρωποθάλασσα και κοίταξε την Αγιάτιδα. Τα βλέμματά τους συναντήθηκαν. Η επιδοκιμασία κι ο θαυμασμός π’ αντιφέγγιζε η ματιά της τον ηλέκτρισαν, πέρασαν μέσα στο αίμα του και για μια στιγμή δεν έβλεπε παρά μόνο εκείνη. Έτσι δεν πρόσεξε τη Φίλα, που καθισμένη δίπλα στη μητέρα της, του ‘γνεφε και του’ στελνε φιλιά και διόλου δε θύμιζε το δειλιασμένο κοριτσάκι που κρυβόταν στις γωνιές.

Κοντά μεσημέρι η συνάθροιση διαλύθηκε. Ο κόσμος ξεχύθηκε να γιορτάσει. Οι γιορτές θα κρατούσαν τέσσερις μέρες και θα γίνονταν κάθε χρόνο, σημαδεύοντας το μεγάλο γεγονός.

Όπως το συνήθιζαν οι παππούδες τους, δείπνησαν όλοι μαζί, στις στοές της σκιάδας όσοι χώρεσαν, στην ύπαιθρο όσοι περίσσευαν. Σαν απόφαγαν, τραγούδησαν και χόρεψαν με την καρδιά τους, κι ούτε που τους ένοιαζε για την ψύχρα που όσο προχωρούσε η ώρα, τόσο πιο τσουχτερή γινόταν.

Νιώθαν όλοι τους αδέρφια και οι καρδιές τους ήταν ορθάνοιχτες στη χαρά και στην αγάπη. Και η ευτυχία κέρδισε τελειωτικά κι όσους στέκαν μουδιασμένοι και δισταχτικοί μπροστά στην αλλαγή.

Μα ίσως το πιο ευτυχισμένο κορίτσι να ‘ταν εκείνο το βράδυ η Πενθεσίλεια, γιατί ο Παντέας κρατούσε σφιχτά κλεισμένο το χέρι της στην παλάμη του στο χορό και κάποια στιγμή την είχε ρωτήσει τ’ όνομά της και τα μάτια του φεγγοβολούσαν έρωτα.

Μέσα στο ξεφάντωμα κανείς δεν πρόσεξε τους ογδόντα άρχοντες που πιο σκοτεινοί κι απ’ τη νύχτα πήραν το δόμο της εξορίας. κι ανάμεσά τους ήταν κι ο Ξενάρης!

Ο Κλεομένης και οι δικοί του δεν είχαν καιρό για γλέντια. Δούλευαν πυρετικά να στεριώσουν το Λυκούργειο πολίτευμα πριν μπλεχτούν σε καινούργιους αγώνες με τους Αχαιούς, που σίγουρα θα ‘τρεφαν ελπίδες πως η μεταρρύθμιση θα ’τρωγε τον Κλεομένη, όπως είχε φάει και τον Άγη.

Προβληματισμοί για συζήτηση 
Ο Μανώλης με τα λόγια

Σαν καλός πολιτικός, ο βασιλιάς Πτολεμαίος Δ' (όπως και ο προκάτοχός του Γ') δεν κουράζεται ποτέ (σ.356, σ.399, σ.440, σ.472) να υπόσχεται στον Κλεομένη ότι θα τον βοηθήσει -και μάλιστα με το παραπάνω- να επιστρέψει στην πατρίδα του τη Σπάρτη ισχυρός. Οι φράσεις που χρησιμοποιεί είναι διαλεγμένες προσεκτικά (π.χ. θα το κουβεντιάσουμε σύντομα), ώστε να μην περιέχουν σαφήνεια ή χρονική δέσμευση και απλώς αναβάλλουν τις αποφάσεις για "αργότερα". Δεν είναι δύσκολο οι συνειρμοί να μας οδηγήσουν στους σύγχρονους πολιτικούς, που μιλάνε χωρίς να λένε τίποτα συγκεκριμένο, απλώς για να χρονίζουν οι καταστάσεις που εξυπηρετούν τα συμφέροντά τους. Το φαινόμενο της αερολογίας έχουν διακωμωδήσει τόσο ο ελληνικός κινηματογράφος όσο και η πολιτική σάτιρα των περασμένων δεκαετιών.

Εσείς, πώς νιώθετε όταν δεν καταφέρνετε να τηρήσετε μια δέσμευσή σας; Είναι πιστεύετε σωστό να μας τιμωρούν για κάτι που υποσχόμαστε και δεν πραγματοποιούμε; Και αν ναι, πώς γίνεται οι πολιτικοί να μην κατηγορούνται ποτέ για τις κούφιες προεκλογικές τους εξαγγελίες;

Οι υποσχέσεις είναι βέβαια ένα μόνο μέσο από αυτά που χρησιμοποιούν οι πολιτικοί. Στο βιβλίο θα συναντήσουμε περισσότερα απ' αυτά, ξεκινώντας από τα κόλπα του ίδιου του Κλεομένη, που πριν ακόμα κυριαρχήσει στην πολιτική σκηνή της Σπάρτης, καταφέρνει να περνάει τις προτάσεις του χρησιμοποιώντας γλυκόλογα και εκφράζοντας αόριστες θέσεις (σ.104-5). Θα εντρυφήσουμε στην κολακεία του Άρατου, που ουσιαστικά ελέγχει τον πολύ ισχυρότερο οικονομικά και στρατιωτικά Αντίγονο Δώσωνα και τον οδηγεί όπου θέλει (κεφ.23). Θα απολαύσουμε τέλος ένα δείγμα γυναικείας διπλωματίας, όταν η Βερενίκη χρησιμοποιεί με τη σειρά όλα τα βέλη από τη φαρέτρα της (γοητεία, δάκρυα, λογική, απειλές) προκειμένου να πείσει τον Κλεομένη να την βοηθήσει (σ.417-420).

Η κόμη της Βερενίκης στον νυχτερινό ουρανό (πηγή)

Walk like an Egyptian

Ορισμένες προσεγγίσεις στην ιστορία που διηγείται το βιβλίο, αφήνουν τις πολιτικές θέσεις της συγγραφέως να διαφανούν, ειδικά όταν επισημαίνονται οι άγριες διαθέσεις της εξουσίας και η κατάντια στην οποία μπορεί να περιέλθει ένας λαός όταν δεν αντιδρά. Έτσι, στη σελ. 363 διαβάζουμε τα (κάπως ιντριγκαδόρικα είναι η αλήθεια) λόγια της βασίλισσας Βερενίκης προς τον Κλεομένη:

Ποιος λαός; Οι Αιγύπτιοι μήπως; Κοπάδι πρόβατα είναι. Τυφλά ακολουθούν τους τσομπάνηδες, τους ιερείς τους. Μα είναι δικοί μας άνθρωποι αυτοί.  Τους μπουκώσαμε προνόμια και χρυσάφι κι αυτοί εξήγησαν στους πιστούς πως οι φαραώ τους ξανασαρκώθηκαν στη μακεδονική γενιά, τη γενιά μας. Αυτό τους φτάνει για να δουλεύουν τη γη, να γεννοβολούν άλλους δουλευτές και να πεθαίνουν ευχαριστημένοι. (...) Οι Έλληνες πάλι; Όσοι έρχονται δω πέρα, έρχονται για το χρήμα. Και οι περισσότεροι πλουτίζουν. Μερικοί γίνονται πάμπλουτοι. Τι άλλο θέλουν; Μα εγώ νιώθω σαν λαό μου μονάχα το στρατό κι ας είναι κάθε καρυδιάς καρύδι, μισθοφόροι από κάθε γωνιά της γης. Σ' αυτούς στηρίζεται η δύναμη των Πτολεμαίων.

Λίγο αργότερα, η Κρατησίκλεια συμπληρώνει (σ.371)  

Κι ο λαός, παιδί μου, είναι αλλιώτικος. Αιώνες τώρα έχει μάθει να υποτάσσεται. Στους Φαραώ, στους Πέρσες, στους Μακεδόνες τώρα. (...) Οι Αιγύπτιοι ακουμπούν το πρόσωπο καταγής και τους προσκυνούν. (σ.373) Είναι αδιάφορος ο λαός εδώ, παιδί μου. 

Σε υποστήριξη των παραπάνω, οι Botsford και Robinson αναφέρουν ότι ο Κλεομένης προσπάθησε να ξεσηκώσει επανάσταση στο όνομα της Ελευθερίας, μίας λέξεως που οι κάτοικοι της Αλεξανδρείας δεν καταλάβαιναν (πηγή). Και φυσικά απέτυχε, συμπληρώνουμε εμείς. Το ακόμα πιο εντυπωσιακό είναι, ότι 2100 ολόκληρα χρόνια αργότερα, στην Αλεξάνδρεια του 1867, και πάλι κάποιοι Έλληνες, αυτή τη φορά έμποροι (βλ. Αβέρωφ) και τραπεζίτες (βλ. Συγγρός), συνεχίζουν να θησαυρίζουν στις πλάτες του κοσμάκη που εξακολουθεί να μην αντιδρά!

Διαβάζουμε λοιπόν από τη βιογραφία του Α. Συγγρού (Γεωργίου Μπαζίλη, Ανδρέας Συγγρός. Η ζωή του, οι δραστηριότητές του και ο ρόλος του στη διαμόρφωση των εξελίξεων της εποχής του, εκδ. Δημιουργία 1996) στη σελ.83:

Η ελληνική παροικία εκεί βρισκόταν τότε σε πλήρη ακμή. Τα αιγυπτιακά δάνεια, οι προμήθειες στο στρατό, προπαντός στα χεδιφικά παλάτια, έδιναν άφθονα πλούτη στους Έλληνες τραπεζίτες και εμπόρους. Αλλά και οι κακόμοιροι φελάχοι, μικροκτηματίες και καλλιεργητές, κατέφευγαν συχνά σ' αυτούς για δάνεια με τοκογλυφικούς όρους. Ήταν τα τελικά θύματα της σπατάλης του χεδίφη Ισμαήλ πασά: ημίγυμνοι, αυτοί και τα μέλη της οικογένειάς τους, ζούσαν σε καλύβες -τρώγλες κα δούλευαν σαν σκλάβοι για να πληρώνουν φόρους και  τόκους. Και το περίεργο: δούλευαν αγόγγυστα!

Οποιαδήποτε ομοιότητα με τη σημερινή κατάσταση στη χώρα μας είναι συμπτωματική, αλλά μπορείτε να ανησυχείτε ελεύθερα. Είμαστε στον σωστό δρόμο προς αιγυπτιοποίηση.

Πυραμίδα του καπιταλιστικού συστήματος που αποτυπώνει τη φράση της Βερενίκης
(αμερικάνικο πόστερ του 1911 σε ελεύθερη μετάφραση)

Ωχ, αδερφέ!

Παρακλάδι της αδιαφορίας ενός λαού για τα όσα του συμβαίνουν, θα μπορούσε να θεωρηθεί και η αδιαφορία του για την ταυτότητα και την κουλτούρα του. Ένα ίσως χαρακτηριστικό παράδειγμα, είναι οι αναφορές που συναντάμε στη wikipedia για ορισμένα λήμματα που αφορούν την ιστορία και τον ελληνικό πολιτισμό, στην περίπτωσή μας τον Κλεομένη Γ'. Στα ελληνικά θα βρούμε τη συντομότερη, με μόλις 4 σειρές (το λακωνίζειν εστί φιλοσοφείν). Το αντίστοιχο αγγλόφωνο άρθρο καταλαμβάνει περίπου 2 σελίδες με βασικές πληροφορίες και βιβλιογραφία. Η λεπτομερέστερη όμως αναφορά, με χάρτες, αναλύσεις, φωτογραφίες και νομίσματα που απεικονίζουν τους Πτολεμαίους και τον Μακεδόνα βασιλιά, είναι... στα ρωσικά! Να φταίει άραγε το "αριστερό" προφίλ του Κλεομένη;

Κι αν δεν μπορούμε να το χαρακτηρίσουμε ως αδιαφορία, πώς αλλιώς ερμηνεύεται το γεγονός ότι μετά από τόσα χρόνια λειτουργίας του διαδικτύου στη χώρα μας και με χιλιάδες φιλολόγους στην σύνταξη ή την ανεργία, ο μόνος που ασχολήθηκε και συνεχίζει να ασχολείται με τη διάδοση των αρχαίων ελληνικών μέσω internet είναι ένας Ισπανός καθηγητής; Αναφέρομαι στον φιλέλληνα Dr. Juan Coderch που συντηρεί το δίκτυο Akropolis. Κάποιες φορές, οι ίσες ευκαιρίες έκφρασης που προσφέρει το διαδίκτυο σε όλους μας, μεταφράζονται και σε αντίστοιχες ευθύνες, που μοιράζονται εξίσου στους χρήστες.

Είμαστε λοιπόν υπεύθυνοι, τόσο για τις διαδικτυακές μας δράσεις όσο και για την αδιαφορία μας. Και για να μην αφήσουμε παραπονεμένους τους ιθύνοντες, στο νωχελικό μας ψάρι βρωμάει ΚΑΙ το κεφάλι. Μετά από δεκαετίες εισροής τεράστιων κεφαλαίων στη χώρα (Μεσογειακά Ολοκληρωμένα Προγράμματα, Κοινοτικά Πλαίσια Στήριξης, πόροι από τα Ταμεία Συνοχής και τις Κοινοτικές Πρωτοβουλίες και βέβαια τα ΕΣΠΑ) το μουσείο της πόλης που γέννησε τον Λεωνίδα, τον Άγη και τον Κλεομένη, παραμένει όπως το έχτισαν το 1875 και κοντεύει να θεωρηθεί αρχαίο και το ίδιο. Ευρύματα στοιβαγμένα, μισο-ανασκαμμένες αρχαιότητες στους γύρω χώρους, θυμίζουν το ένδοξο παρελθόν μας μέσα από φυτά και σκουπίδια. Αρκεί άραγε ένα "like" εδώ για να εξαφανιστούν οι τύψεις μας;

Κλείνοντας, να αναφέρουμε ότι χάρη στο μεράκι ενός άλλου φιλέλληνα, του αρχαιολόγου Στέφανου Μίλλερ, αλλά και τη συμβολή εκατοντάδων εθελοντών, οι αγώνες στην αρχαία Νεμέα (στο βιβλίο γίνεται αναφορά στις σελ.246-247) αναβιώνουν εδώ και 20 περίπου χρόνια έξω από τα βιβλία, στο αρχαίο στάδιο της περιοχής, κάνοντας οργανωτές και συμμετέχοντες απ' όλο τον κόσμο περήφανους.

Αγιάζει τα μέσα;

Σε σχέση με τον πρωταγωνιστή του προηγούμενου βιβλίου, ο Κλεομένης εμφανίζεται στο πρώτο μέρος του βιβλίου λιγότερο "αγαθός" και περισσότερο "πρακτικός", με αποτέλεσμα γρήγορα να καταφέρνει να περάσει τις μεταρρυθμίσεις που επιθυμεί. Έτσι οι νόμοι του Λυκούργου ξαναζωντανεύουν στη Σπάρτη και κάνουν το όνειρο των πολιτών πραγματικότητα. Στο δεύτερο μέρος ωστόσο, όταν και καταφεύγει στην μαγευτική Αλεξάνδρεια, αρχίζει να θυμίζει περισσότερο τον Άγη: Δείχνει πίστη σε όσα του υπόσχονται και αποφεύγει να "ελιχθεί" όταν οι περιστάσεις το απαιτούν. Σύντομα έτσι, συντρίβεται υπό το βάρος των δολοπλοκιών του παλατιού. Μήπως το μήνυμα που περνάει είναι ότι "οι αγώνες δεν κερδίζονται με το σταυρό στο χέρι";  

Happy End - απάντηση σε ερώτηση φίλου της σελίδας

Γνωρίζουμε ότι συνήθως τα αναγνώσματα που απευθύνονται σε παιδιά, έχουν ευτυχές τέλος. Αυτό συμβαίνει επειδή οι μικροί φίλοι των βιβλίων περιμένουν από τον συγγραφέα (οιονεί μοίρα) την απόδοση δικαίου, με το "καλό" να ανταμείβεται και το "κακό" να τιμωρείται. Καθώς μάλιστα συχνά οι αναγνώστες ταυτίζονται με τους ήρωες, είναι μάλλον αταίριαστο να τους βλέπουν να δεινοπαθούν.

Στις ιστορίες του Άγη και του Κλεομένη, η (πραγματική) μοίρα φρόντισε ώστε οι πρωταγωνιστές να έχουν τραγικό τέλος και η συγγραφέας το απέδωσε με σχετικό ρεαλισμό. Σημαίνει μήπως αυτό, ότι τα βιβλία τούτα είναι ακατάλληλα για μαθητές Δημοτικού και πρέπει να τα κλειδώσουμε στο πατάρι; (ρωτάει ο φίλος)

Καταρχάς, να θυμίσουμε ότι ο πόνος και ο θάνατος αποτελούν μέρος της ζωής, γι' αυτό άλλωστε έχουν θέση στα παραδοσιακά παραμύθια, εγχώρια και ξένα όπως και στην παιδική λογοτεχνία. Χρειάζεται όμως, καθώς είναι θέματα δύσκολα, να προσεγγίζονται με τρόπο παιδαγωγικό. Έπειτα, όπως έχουμε ήδη επισημάνει, η συγκεκριμένη έκδοση του Κέδρου έτσι κι αλλιώς δεν είναι ελκυστική για μικρά παιδιά. Αν ωστόσο κάποιος μαθητής βρει τα βιβλία αυτά ενδιαφέροντα και δοκιμάσει να τα διαβάσει, δε σημαίνει ότι απαραίτητα θα του δημιουργηθούν ψυχολογικά τραύματα. Αντίθετα, αν ο γονέας/εκπαιδευτικός αποφασίσει να παρουσιάσει τις ιστορίες αυτές στα παιδιά του, μπορεί να τα ωφελήσει σημαντικά. Αρκεί να αποφύγει τις γλαφυρές λεπτομέρειες στα σημεία όπου δεν χρειάζονται και να χειριστεί το unhappy end με ήπιο τρόπο, εξηγώντας π.χ. ότι η θυσία ενός ήρωα μπορεί κάποιες φορές να αποδειχθεί χρήσιμη, όπως στην περίπτωσή μας, που φυτεύει τον σπόρο της επανάστασης στις καρδιές των ανθρώπων.

Όπως και να 'χει το πράγμα, νιώθουμε ότι τέτοιου είδους βιβλία καλό είναι να προτείνονται κυρίως σε μεγαλύτερα παιδιά, τα οποία συνήθως έχουν την ωριμότητα σκέψης που απαιτείται, ώστε να νιώσουν μεν το δράμα των ηρώων, αλλά και να μην ταλαιπωρηθούν από συναισθήματα ματαίωσης. Δεν χρειάζεται ωστόσο να γινόμαστε υπερβολικοί.

Μέτρα και σταθμά
Στη σελ. 159 διαβάζουμε στη συζήτηση μεταξύ Παντέα και Κλεομένη, πως οι Ρωμαίοι, παρότι αυτοχαρακτηρίζονται δίκαιοι, έκαναν δικαιοσύνη "μόνο στον τόπο τους". Με τη Δωδεκάδελτο (duodecim tabularum) αναγνώρισαν δηλαδή ως ίσους πολίτες μόνο τους εαυτούς τους Ρωμαίους.

- Δύο μέτρα και δύο σταθμά, λοιπόν.
- Σωστά το είπες. Άλλα για τους εαυτούς τους, άλλα για τους άλλους...

Αν ωστόσο σκεφτούμε ποιοι είναι αυτοί που σχολιάζουν, θα θυμηθούμε ότι οι Σπαρτιάτες πολίτες, είχαν και αυτοί πολύ διαφορετικά δικαιώματα από τους περίοικους ή τους είλωτες. Μήπως λοιπόν άδικα κατηγορούν τους ξένους, για κάτι που εφαρμόζεται και στην ίδια τους την πόλη;

Το ίδιο άλλωστε δεν παρατηρούμε να συμβαίνει ακόμα και σήμερα; Σε όλα τα κράτη, άλλα δικαιώματα απολαμβάνουν οι ντόπιοι πολίτες και άλλα οι μετανάστες, ενώ ίδιους νόμους (αλλά διαφορετική αντιμετώπιση) απολαμβάνουν οι πλούσιοι σε σχέση με τους φτωχούς. Στο ζωικό δε βασίλειο, η επιβίωση κάθε είδους μόνο σε δημοκρατικές αρχές δεν στηρίζεται. Ξέρουμε όλοι τι θα συμβεί ακόμα και στο μυρμηγκάκι που βρέθηκε σε λάθος μυρμηγκοφωλιά. Μέσα στο σώμα μας, κάθε ξένος οργανισμός εξοντώνεται σχεδόν αυτόματα.  Φαίνεται λοιπόν πως ο κανόνας των δύο μέτρων και σταθμών, παρότι φαντάζει άδικος για τη θεωρητική λογική μας, στην πράξη βρίσκει αρκετές εφαρμογές.

Γενικεύοντας την κατάσταση και φτάνοντας στην αγαπημένη μας υπερβολή, καταλήγουμε στο συμπέρασμα ότι ο άνθρωπος ως πλάσμα, φέρεται ακριβώς με τον ίδιο τρόπο στην υπόλοιπη φύση. Κρατάει τη Δημοκρατία και τα ίσα δικαιώματα μόνο για τους συνανθρώπους του (και ούτε καν για όλους), και φέρεται στα άλλα είδη (αγελάδες, ψείρες, καλαμαράκια) και τα φυτά ως κατακτητής και δικτάτορας. Θα ανατείλει άραγε ποτέ η μέρα που θα περπατήσουμε αδελφωμένοι στους δρόμους μαζί με τους χιμπατζήδες και τα σκουμπριά ή μήπως η τακτική δύο μέτρα και δύο σταθμά είναι απαραίτητη για την αυτοσυντήρηση κάθε συστήματος;

Κλείνοντας το σχόλιο, να θυμίσουμε ότι και στην οικονομία, με άλλα σταθμά περιμένουμε να μας αντιμετωπίζουν οι δανειστές μας και με άλλα αντιμετωπίζουμε εμείς τους δικούς μας οφειλέτες. Βλ. χαρακτηριστικό απόσπασμα (μεταξύ 17:25-18:15) από την ταινία ο Ζηλιαρόγατος με τον αείμνηστο Βασίλη Λογοθετίδη.

Όπισθεν ολοταχώς!

Να υπενθυμίσουμε ολοκληρώνοντας, ότι η νοσταλγία για παλαιότερα καθεστώτα και αγνές αρχές του παρελθόντος, ούτε είναι πάντα ειλικρινής (βλ. Χούντα συνταγματαρχών), ούτε πάντα συμπαρασύρει το λαϊκό αίσθημα. Ο αυτοκράτορας Φλάβιος Κλαύδιος Ιουλιανός (360 μ.Χ.), για παράδειγμα, δεν φαίνεται να κέρδισε την εκτίμηση των πολιτών της εποχής του, παρότι θεωρητικά είχε αρκετά κοινά με τον Άγη και τον Κλεομένη. Όταν ανέβηκε στο θρόνο ήταν νέος (30 ετών), γενναίος και τολμηρός, ενώ μέσα στα μόλις δύο χρόνια που κράτησε η βασιλεία του, απλούστευσε τον αυτοκρατορικό τρόπο ζωής, ελάφρυνε τις επαρχίες από τους φόρους, έζησε μια ζωή ασκητική και ανεπιτήδευτη και θέλησε να επαναφέρει την αυτοκρατορία σε προηγούμενες εποχές... δυστυχώς γι' αυτόν, εναντιώθηκε ΚΑΙ στους χριστιανούς επιδιώκοντας να επαναφέρει εκτός από τα υπόλοιπα και την προηγούμενη θρησκεία, οπότε η εκκλησία τον έγραψε στο μαύρο κατάστιχο και τον βάφτισε όπως όλοι σήμερα τον αναγνωρίζουμε, ως Ιουλιανό Παραβάτη / Αποστάτη.

Πιστεύετε ότι στην εποχή μας, η επιστροφή στις παραδοσιακές αξίες θα ήταν μια ρεαλιστική επιλογή και θα μπορούσε να βοηθήσει την κατάσταση; Πριν βιαστείτε να τοποθετηθείτε, σκεφτείτε ότι η κοινωνία μας έχει εγκαταλείψει τον παραδοσιακό τρόπο ζωής εδώ και δεκαετίες, κάτι που στο βιβλίο προβληματίζει και τον Κλεομένη (σ.185): όλα μοιάζαν προβληματικά σε τούτη τη γενιά που 'χε ξεκοπεί απ' τα πατροπαράδοτα. Και είναι λογικό, αφού όταν μια συμπεριφορά δεν "παραδοθεί" (εξ ου και ο όρος παράδοση) από την προηγούμενη γενιά στην επόμενη, τότε απλώς χάνεται: από αυτονόητη γίνεται αδιανόητη. Παρόλαυτά, υπάρχουν χαρακτηριστικά της παραδοσιακής ζωής (όπως η χρήση της εμπειρίας των μεγαλυτέρων, η αμοιβαιότητα και η αλληλεγγύη - βλ. άρθρο του C.A. Bowers -σ.14) που χωρίς να χρειάζεται κάποιος να τα διδάξει, μπορούν να ενταχθούν στην καθημερινότητά μας και να τη βελτιώσουν σημαντικά.

Κλείνοντας το σχόλιο, να υπενθυμίσουμε ότι οι παραδοσιακές μας κοινότητες (οικονομικά σχεδόν αυτόνομες και αειφορικές για αιώνες) εγκαταλείφθηκαν στη διάρκεια του 20ού αιώνα και οι τρόποι τους ξεχάστηκαν, αφού απαξιώθηκαν τόσο από την πεφωτισμένη δεξιά -που προτιμά το εμπόριο από τον αντιπραγματισμό και την αλληλεγγύη-, όσο και από την αριστερή διανόηση -που αντιμετώπιζε καθετί το παραδοσιακό ως συντηρητικό και βλαβερό.

Ιουλιανός

Χρήση στην τάξη

Με τη βοήθεια αποσπασμάτων από το βιβλίο, μπορούμε για τις ανάγκες του μαθήματος της Ιστορίας να παρουσιάσουμε στους μαθητές το τέλος του κλασικού κόσμου και την νέα εποχή που ανατέλλει, στην οποία τα άτομα και οι πόλεις-κράτη όπως η Σπάρτη, δεν ορίζουν πλέον αυτόνομα τη μοίρα τους, αλλά εξαρτώνται από την ένταξή τους σε συμμαχίες. Μας δίνεται επίσης η αφορμή να μιλήσουμε για τη Βιβλιοθήκη και τον Φάρο της Αλεξάνδρειας, ίσως και για τα επτά θαύματα του αρχαίου κόσμου.

Είναι επίσης δυνατό να αξιοποιήσουμε το κείμενο στο μάθημα των Θρησκευτικών, για να αναφερθούμε στην προετοιμασία του εδάφους για τον ερχομό του χριστιανισμού. Οι παλιοί θεοί φαίνεται να μην ικανοποιούν πια τους πιστούς, καθώς θεωρούνται άδικοι (σ.43), αδιάφοροι για τα προβλήματά τους (σ.55) αλλά και ψεύτικοι (σ.330), με κάθε νέο βασιλιά που ενθρονίζεται να ονομάζεται θεός (σ.218) και να εξαφανίζει τον προηγούμενο βασιλιά (και θεό) με όχι πάντοτε κομψό τρόπο. Ένα νέο πρότυπο ανθρώπου, που μας παρουσιάζεται στο πρόσωπο του φιλόσοφου Σφαίρου, κάνει την εμφάνισή του: παρότι φτωχός, είναι μακάριος (σ.62) και συγχωρητικός (σ.65). Ο Ζήνων ο Κιτιεύς και οι άλλοι Στωικοί, έχουν ήδη μιλήσει για το ολιγαρκές άτομο (σ.79) που ευτυχεί όταν απαλλάσσεται από τα πάθη του, ενώ ο Επίκουρος (σ.84-85) διδάσκει την ευδαιμονία μέσα από την αταραξία και δέχεται χωρίς διακρίσεις στον Κήπο του άνδρες και γυναίκες, ελεύθερους και δούλους. Βρισκόμαστε ακόμα στο 219 π.Χ., κι όμως ο κόσμος είναι έτοιμος για κάτι καινούριο: Όπως αναφέρει ο Πλούταρχος (και σελ.518 του βιβλίου) γύρω από τον σταυρωμένο Κλεομένη (που ένα φίδι τυλιγμένο στο κεφάλι του προστατεύει από τα όρνεα), συρρέουν πλήθη Αιγυπτίων, αποκαλώντας τον "ήρωα" και "παιδί θεών". Ο βασιλιάς τον φοβάται ακόμα και νεκρό και ο μοχθηρός σύμβουλος Σωσίβιος υποχρεώνεται να τοποθετήσει στο σημείο φρουρά.

Στο μάθημα της Φυσικής, μπορούμε να χρησιμοποιήσουμε αποσπάσματα από τη σελ. 379 για να προβάλλουμε εικόνες από την Κόμη της Βερενίκης και να μιλήσουμε για την ιστορία του μηχανισμού των Αντικυθήρων.

Στη Γεωγραφία της Στ', ίσως μας δίνεται η δυνατότητα να συζητήσουμε για την Αλεξάνδρεια των ελληνιστικών χρόνων (σ.347-9 και 379-83), εκείνη του 19ου αιώνα με τη σημαντική ελληνική της κοινότητα, αλλά και την σημερινή Αλεξάνδρεια της αραβικής άνοιξης.

Το βιβλίο μπορεί τέλος να σταθεί αφορμή και για να ασχοληθούμε με το έργο του Καβάφη στα πλαίσια του μαθήματος της Γλώσσας. Ο Αλεξανδρινός ποιητής έχει αναφερθεί με δυο του δημιουργίες στην ιστορία του Κλεομένη και συγκεκριμένα στο σημείο του αποχωρισμού του από τη μητέρα του Κρατησίκλεια. Οι τίτλοι είναι Εν Σπάρτη (1928) και Άγε, ω βασιλεύ Λακεδαιμονίων (1929). Το δεύτερο ποίημα απ' όπου και το απόσπασμα, αποδίδεται στη σ.290 του βιβλίου με τη φράση "Πρόσεξε, βασιλιά των Λακεδαιμονίων!..."

 (...)

Όμως ο δυνατός της χαρακτήρ επάσχισε·

και συνελθούσα η θαυμασία γυναίκα είπε στον Κλεομένη

«Άγε, ω βασιλεύ Λακεδαιμονίων, όπως, επάν έξω γενώμεθα,

μηδείς ίδη δακρύοντας ημάς μηδέ ανάξιόν τι της Σπάρτης ποιούντας

Τούτο γαρ εφ’ ημίν μόνον· αι τύχαι δε, όπως αν ο δαίμων διδώ, πάρεισι.»

Και μες στο πλοίο μπήκε, πηαίνοντας προς το «διδώ».

Αναχώρηση της Κρατησίκλειας από τη Σπάρτη (Bartolomeo Pinelli 1805) πηγή

Κλεομένης